– دریاچه ارومیه، دریاچه ای که به تاریخ می پیوندد

عصر خبر – براساس ارقام ارائه شده، دریاچه ارومیه زمانی نه چندان دور ۵ هزار و ۴۷۰ کیلومتر مربع مساحت داشت و به لحاظ مساحت دومین دریاچه شور جهان محسوب می‌شد. این دریاچه نقش بسیار مهمی را در سیستم اکولوژیک منطقه ایفا می‌کند و محل اقامت ۲۷ گونه پستاندار، ۲۱۲ گونه پرنده، ۴۱ گونه خزنده، ۷ گونه دوزیست و ۲۶ گونه ماهی بوده است.

دریاچه ارومیه با سواحل زیبا و آب‌شور خود در سال‌های گذشته گردشگران بسیاری را در فصول مختلف و به‌خصوص در تابستان به‌سوی خود جلب می‌کرد. لجن‌های سواحل آن از نظر داشتن مواد معدنی گوناگون، یکی از کمیاب‌ترین منابع طبیعی شفابخش بوده و در حوزه درمان دردهای مفاصل، رماتیسم و برخی بیماری‌های پوستی دارای کاربرد پزشکی است.

در سال‌های گذشته دوست‌داران محیط زیست بارها نسبت به کاهش آب دریاچه و خشک شدن آن هشدار دادند. هرچند تصاویر هوایی این هشدار‌ها را به اثبات می‌رساندند، اما تغییری در سیاست‌ها بوجود نیامد.

تا سال‌ها مسئولان خشک شدن دریاچه ارومیه را ناشی از تغییرات اقلیمی و تبخیر آب اعلام می‌کردند. این درحالی بود که دریاچه وان در ترکیه که در همین محدوده جغرافیایی قرار دارد، دستخوش چنین تغییراتی نبوده است.

با اوج گرفتن بحران خشک شدن دریاچه ارومیه، مشخص شد که طی ۲۵ سال گذشته بیش از ۲۲ هزار حلقه چاه عمیق برای آبیاری باغ‌ها و مصرف آب شهرها حفر شده‌اند. مهندس مرتضی حقوقی، عضو هیات رئیسه جامعه مهندسین مشاور و رئیس کمیته محیط زیست این جامعه می‌گوید: در سی سال اخیر سطح کشت اراضی پیرامون دریاچه ارومیه، از ۱۵۰هزار هکتار به ۴۱۵هزار هکتار افزایش یافته است.»
در همین زمینه حجت جباری در خصوص ا«چه در دریاچه ارومیه می گذرد نوشته است:

دریاچه ارومیه از دیر باز مورد توجه عموم بوده است ، قبلا به واسطه وجود سیمای زیبا و ویژگ یهای فوق العاده زیست محیطی آن ، اما اکنون به دلیل وجود تهدیدات جدی که پس از خشک شدنش محیط زیست منطقه را به چالش خواهد کشید.دریاچه ارومیه

منابع تامین کننده آب دریاچه ارومیه را 21 رودخانه دائمی ، 7 رودخانه فصلی و 39 مسیل و چشمه های داخل دریاچه و بارش مستقیم به سطح دریاچه هستند.

در حال حاضر سطح تراز دریاچه به 77/1270 متر رسیده که در سال 74 به میزان 4/1278 متر بود و این کاهش در یک پروسه پانزده ساله اتفاق افتاده است .

از مهم ترين عوامل طبيعي تاثیر گذار  بر وضعیت کنونی دریاچه ارومیه ، بروز پدیده خشکسالی در طی پانزده سال اخیر است ، همچنين افزایش دو سانتی گرادی درجه حرارت در سطح حوضه دریاچه و به تناسب آن افزایش تبخیر به میزان 2/11 درصد از سطح دریاچه ارومیه و افزایش تبخیر به میزان 4/8 در صد از سطح حوزه که خود باعث افزایش مصرف آب کشاورزی نيز مي شود از ديگر عوامل طبیعی تاثير گذار بر وضعيت درياچه  به شمار می رود.

عوامل انسانی تاثیر گذار بر این روند ، راندمان بسیار پایین در آبیاری اراضی کشاورزی حوزه آبخیز ، افزایش احداث سازه های آبی و ذخیره آب در اين مخازن ، برداشت بی رویه از منابع آب سطحی ، افزایش جمعیت و به تناسب آن افزایش نیاز به آب در مصارف کشاورزی ، شرب  وصنعت ، افزایش برداشت های مجاز و غیر مجاز از آبهای زیرزمینی ، سنتي بودن سيستم انتقال آب به مزارع و روشهاي آبياري ، وجود حدوداً 24000 حلقه چاه غیر مجاز و عدم رعايت الگوی کشت مطابق با ميزان آب در سطح حوزه (كشت محصولات با نياز آبي بالا ) در روند خشک شدن دریاچه ارومیه تاثیر داشته اند.

میزان شوری دریاچه در وضعیت فعلی چهارصد گرم نمک در هر لیتر يعني در حد فوق اشباع  است که در وضعيت نرمال يعني در 15 سال قبل در حدود 180 تا 220 گرم در ليتر در نوسان بوده است.

همچنين در وضعیت نرمال جمعیت کثیری از پرندگان از جمله فلامینگو  به این دریاچه مهاجرت مي نمودند اما با كاهش آب درياچه و افزايش شوري در حد فوق اشباع  جمعيت اين پرنده در اين درياچه بسيار كاهش يافته است.

افزایش نمک موجود در حد فوق اشباع ، کویر زایی در حاشیه پارک ملی دریاچه ارومیه ، مشکلات شدید مدیریتی و حفاظتی حیات  وحش جزایر دریاچه ، تهدید جمعیتی حیات وحش ، عدم امکان جابجایی شناورها و در نتیجه عدم امکان دسترسی به جزایر ، تهدید اراضی کشاورزی و باغات حتی جوامع سکونت گاهی در اطراف دریاچه و کاهش شدید ذخایر ارتمیا در سطح دریاچه عمده ترین پیامدهای وضعیت موجود میباشد.

کاهش شدید جمعیت پرندگان مقیم و مهاجر ، برهم خوردن سیمای طبیعی حواشی دریاچه ارومیه و از دست رفتن ارزشهای گردشگری سنتی ، پدیدار شدن گنبد های نمکی در سطح دریاچه و مشکلات تردد شناورها ، کاهش آبدهی چشمه های آب شیرین موجود در جزایر و لزوم آب رسانی به جزایر ، ملحق شدن خشكی های داخل دریاچه به یکدیگر و از دست رفتن ارزشهای زیستی و کرسیتالیزه شدن نمک در بال و پر پرندگان از دیگر پیامدها و مشکلات پیش آمده این دریاچه نیلگون است.

ناگفته نماند برنامه جامع مدیریت حوضه آبخيز درياچه ارومیه بعد از تهيه و تائيد آن در سطح منطقه اي در سطح ملي نيز به تصويب هيئت دولت رسيده و ستاد ملي درياچه اروميه به رياست معاون محترم اول رياست جمهوري جلسات زيادي را برگزار نموده كه نتيجه آن تعــريف ده ها طرح اضطراری و اولویت دار جهت احیاء درياچه ارومیه مي باشند كه بايستي توسط دستگاه های مختلف به اجرا در آيد.
از جمله مهمترين آنها می توان به طرح گسترش  آگاهی هاي عمومی در كاهش  مصرف منابع آب حوضه ، شناسایی و جلو گیری از برداشتهای غیر مجاز از منابع آب سطحی و زیر زمینی ، مطالعه ریسک خشکسالی حوضه آبخیز ، مطالعه چگونگی احیاء تالابهای اقماری ، پایش کمی و کیفی منابع الاینده دریاچه و تالابهای اقماری و غیره را در آن راستا ذکر نمود . البته اجرای طرح هاي مدرن آبیاری نوین ، اقدامات اجرایی احیاء تالابهای اقماری دریاچه ، انتقال هوايي آب به جزاير  ، احداث آب انبار برای حیات وحش در جزایر ، از جمله مهمترین پروژه های در دست اجرا میباشد.

ستاد ملي درياچه  اروميه  نياز اكولوژيك اين درياچه را  بالغ بر 3.1 ميليارد  متر مکعب تصويب نموده  اما متاسفانه عدم رعایت حق آبه مصوب و عدم همکاری کشاورزان در جهت کاهش مصرف آب زراعی در اراضی کشاورزی ، از عوامل تشديد كننده ي كاهش سطح تراز و كاهش مساحت درياچه مي باشد .

انتقال ذرات نمک به شهر و اراضی اطراف ، پایین رفتن سطح آبهای زیر زميني در منطقه ، کوچ مردم روستاها و شهر های مجاور دریاچه به سایر مناطق ، بروز بیماریهای ریوی برای اهالی منطقه ، احتمال خروج حیات وحش جزایر به خارج از دریاچه و مرگ و میر حیات وحش در جزایر به دلیل کاهش آب و علوفه از عمده ترین چالشهای خشک شدن دریاچه ارومیه است.

مهندس مرتضی حقوقی می‌افزاید:«مصرف آب در این منطقه، سالانه از یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون متر‌مکعب به ۵ میلیارد متر مکعب رسیده است. د ر اثر این وضع، آب زیرزمینی، که یکی از منابع تغذیه دریاچه بود، تقریباً به صفر رسیده است.»

همچنین در این سال‌ها در محدوده آبریزگاه‌های دریاچه ارومیه ۶۲ پروژه سد سازی در دست اجرا بوده که بیش از ۳۰ سد به بهره‌برداری رسیده است. این اقدام ضربه دیگری بود بر پیکر دریاچه ارومیه و باعث شد تا آب ورودی به دریاچه باز هم کاهش یابد.

آب دریاچه رضائیه از طریق آبریزگاه‌های سطحی و همچنین رگه‌ها و سفره‌های زیرزمینی تامین می‌شد. چاه‌های عمیق حفر شده باعث شدند تا تعادل زیر زمینی آب برهم بریزد. پروفسور پرويز كردوانی، پدر كويرشناسی ايران می‌گوید:«در گذشته جهت آب شيرين دشت‌ها به سمت درياچه اروميه بود اما امروز تغيير كرده و آب شور درياچه به سمت دشت‌ها می‌رود.»

پرفسور کردوانی می‌افزاید:«هم اكنون ۲۲ هزار حلقه چاه شور شده در دشت‌ها وجود دارد و در آينده نيز بيشتر شور می‌شود». این بدان معنی‌است که آب دریاچه ارومیه از کف آن به درون رگه‌ها و سفره‌هایی نفوذ می‌کند که آب‌آن‌ها توسط پمپ‌ها در سال‌های کشیده شده و خالی شده‌اند. عکس‌های هوایی نیز گواه آن هستند که تنها طی دو سال از آب دریاچه با سرعت عجیبی کاسته شده است.

یکی از تئوری‌های رایج افزودن آب دریاچه است. مسئولان در ۱۴ سال گذشته پیشنهاد کرده‌اند مسیر آب رود‌ها و همچنین آب پشت سد‌ها به طرف دریاچه تغییر داده شود.

محمدباقر بهشتی، رئیس مرکز پژوهش‌های شورای شهر تبریز یکی از راهکارها برای نجات دریاچه ارومیه را تعطیلی کشاورزی در کوتاه مدت می‌داند و می‌گوید:«راه حل دیگر انتقال آب از رود ارس به دریاچه در کوتاه مدت و در بلندمدت از سایر حوزه‌هاست.»

پرفسور کردوانی، پدر كوير شناسی ايران هر دو راهکار را رد می‌کند و می‌گوید:«درياچه اروميه فدای توسعه بی‌رويه كشاورزی شده به گونه‌ای كه اگر كشاورزی تعطيل شود ديگر درياچه اروميه نجات نخواهد يافت.»

پرفسور کردوانی با توجه به فرضیه معکوس شدن جریان آب در جواب طرح انتقال آب می‌گوید:« اگر آب به درياچه اروميه ببنيديم ديگر فايده‌ای ندارد تنها آب چاه‌ها را بيشتر شور می‌كند. حداقل هشت دشت در آذربايجان شرقی همچون مرند، تسوج، شبستر، اسكو، عجب شير، آذرشهر، بناب و ملكان وجود دارد كه با بستن آب به درياچه، اين دشت‌ها بيشتر شور خواهد شد».

اگر بزودی راهکار عملی دیگری پیدا نشود، آن‌گاه به‌نظر می‌رسد دریاچه ارومیه از نقشه جغرافیا حذف می‌شود و به تاریخ می‌پیوندد. اما به تاریخ پیوستن دریاچه ارومیه با یک فاجعه زیست محیطی تاریخی نیز همراه خواهد بود. با خشک شدن دریاچه، میلیاردها متر مکعب نمک از طریق باد تا کیلومتر‌ها پراکنده می‌شود، زمین‌های تمام منطقه غیر قابل استفاده می‌شود و زندگی ۱۳ میلیون نفر بطور مستقیم تحت تاثیر این فاجعه زیست محیطی قرار می‌گیرد.

کوته‌فکری‌های گذشته، اکنون فاجعه‌بزرگی را برای ایران به ارمغان آورده است. نظریه‌های بدبینانه همچون نظر پرفسور کردوانی بر این باورند که هيچ راه نجاتی برای خشک نشدن درياچه اروميه وجود ندارد. آن‌ها می‌گویند که بايد اين درياچه خشک، نمک‌ها جمع‌آوری، شن و ماسه در سطح پاشيده و پس از ۵ سال به پارک زيبای گياهی تبديل شود”.

اگر دریاچه ارومیه کاملا خشک شود، شاید بهتر باشد قطعه‌ای از آن به شکل امروزی‌اش به عنوان “درس عبرت” حفظ شود تا نسل‌های آینده، اشتباهات این نسل را دیگر تکرار نکند.