معنای جالب واژه «سیما»
عضو هیئت علمی مرکز فرهنگ و معارف قرآن، با تأکید بر لزوم توجه به جایگاه تفسیر در ترجمه قرآن، گفت: ترجمه‌هایی که طی ۲۰ سال اخیر ارائه شده است، معمولاً ترجمه‌های خوبی هستند و اختلاف چندانی با هم ندارند.
به گزارش فارس،
بی‌تردید ترجمه هر آیه نمود و جلوه تفسیر آن است؛ یعنی هر مترجمی نخست به
بررسی آیات می‌پردازد و به معنا و مفهوم آنها پی می‌برد و اگر چندین احتمال
معنایی در میان باشد، با ابرازی که در اختیار دارد، بهترین وجه را
برمی‌گزیند و حاصل کار خویش را با نام ترجمه می‌نگارد، این است که گفته‌اند
و نیکو گفته‌اند که هر ترجمه‌ای مسبوق به تفسیر است و ترجمه و تفسیر،
اجمال و تفصیل یک حقیقت‌اند.
انتظار مخاطبان ترجمه قرآن، دریافت حداقلی مطالب و مفاهیم قرآن است؛ ولی
ترجمه‌های موجود به رغم اینکه بسیاری از آنها ترجمه‌هایی دقیق هستند
و ظرافت‌های بسیاری در آنها اعمال شده است، این انتظار را برآورده
نساخته‌اند، مترجمان غالبا از سر احتیاط و امانت‌داری به ترجمه تحت‌اللفظی
آیات بسنده می‌کردند و امروز همان به صورت نثر معیار پرداخته می‌شود و طبع
این نوع ترجمه‌ها به گونه‌ای نیست که هدف از ترجمه را تأمین کند و انتظار
به جای مخاطبان را پاسخ دهد، به منظور نقد ترجمه‌های فعلی قرآن کریم و
تبیین نقش ترجمه در انتقال مفاهیم قرآن مجید، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام سید محمدرضا صفوی مفسر، عضو هیئت علمی مرکز فرهنگ و معارف قرآن و نویسنده کتاب «نقد آموزی ترجمه‌های قرآن» ترتیب دادیم که مشروح آن در ادامه می‌آید:
در این گفت‌وگو این موارد مطرح شده است:
– سبک ترجمه قرآن کریم در نحوه انتقال مفاهیم الهی چه نقشی دارد
– تفاوت زیادی در ترجمه‌های فارسی قرآن کریم وجود ندارد
– نوع نگاه مترجم به «واژه» در ترجمه مؤثر است
– منظور از واژه «الْغَیْبِ» چیست؟
– معانی که بر واژه «الحمدلله» مترتب است
– لزوم توجه به جایگاه تفسیر در ترجمه موفق قرآن
– درصد خطا در ترجمه‌های فارسی قرآن مجید بسیار اندک است
– معنای جالب واژه «سیما» در عربی
– پاسخ به شبهه ورود همه انسان‌ها به جهنم در روز قیامت
– چرا خطا در ترجمه قرآن کریم رخ می‌دهد؟
– بهترین ترجمه قرآن کریم در حال حاضر
*نقش سبک ترجمه قرآن کریم در نحوه انتقال مفاهیم الهی
حجت‌الاسلام صفوی با تأکید بر اینکه تفاوت فاحشی میان ترجمه‌های فارسی
قرآن کریم وجود ندارد، افزود: ترجمه‌هایی که طی 20 سال اخیر ارائه شده است،
معمولًا ترجمه‌های خوبی است که زیاد در ترجمه با هم اختلاف ندارند، هر چند
که در سبک ترجمه اختلاف‌هایی مشاهده می‌شود و مترجم‌ها هر کدام، یک سبک
خاصی را می‌پسندند و این تفاوت در سبک منجر به ارائه متفاوت ترجمه می‌شود،
منتها با این وجود، تفاوت در ترجمه‌ها زیاد مشاهده نمی‌شود.
صفوی با اشاره به انواع سبک‌های ترجمه قرآن کریم، ابراز داشت: اگر به هر
دلیلی مترجم ترجمه تحت‌اللفظی را بپسندد، قواعد فارسی را در ترجمه رعایت
نمی‌کند، اما در ترجمه با رویکرد نقش معنا، قواعد فارسی کاملاً رعایت
می‌شود.
*تفاوت زیادی در ترجمه‌های فارسی قرآن کریم وجود ندارد
وی ادامه داد: برخی ترجمه‌ها تفسیری هستند، همان گونه که از نامشان مشخص
است، انتظار ترجمه دقیق و مطابق کلمه‌ها را نباید داشت، همچنین در
ترجمه‌های مظلوم، شکل و قیافه این ترجمه‌ها متفاوت است، با این وجود به نظر
می‌رسد که در اصل معنا و محتوایی که ترجمه‌ها ارائه می‌‌دهند، معمولاً
تفاوت زیادی وجود ندارد.
*نوع نگاه مترجم به «واژه» در ترجمه مؤثر است
این مفسر قرآن کریم درباره مبنای تفاوت ترجمه‌ای فرقان مجید، خاطرنشان
کرد: یکی از علت‌های تفاوت در ترجمه، نوع نگاه مترجم به کلمات است، به طوری
که یک کلمه ممکن است، الفاظ مترادف و معنایی مختلفی داشته باشد که در
نتیجه آن آیه تفسیرهای مختلفی را پذیرا شود و در نهایت مترجم یا بر
اساس معنای لغوی یا بر اساس ترکیب نحوی، ترجمه خود را ارائه دهد که در این
صورت نمی‌توان کاری برای آن انجام داد.
* یک الف و لام ترجمه را اشتباه می‌کند
وی با اشاره به نمونه‌ای از ترجمه آیه قرآن کریم، افزود: به طور مثال در
ترجمه «الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ»، اگر الف و لام
کلمه «الْغَیْبِ» را مترجم، الف و لام جنس بگیرد، هر غیبی را شامل
می‌شود، منتها غیب‌هایی که مطابق با شریعت، آیین و دین مطرح است و اگر الف
و لام استغراق در نظر گرفته بگیرد، یک مصداق بیشتر ندارد، به گونه‌ای
که مراد، تنها خداوند خواهد بود، چرا که مترجم استدلال می‌کند که در آیات
نخستین سوره بقره، اصل معاد «وَبِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ» و اصل نبوت
«والَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ وَمَا أُنزِلَ مِن
قَبْلِکَ» مطرح و ارکان عملی اسلام، یعنی نماز و زکات «وَیُقِیمُونَ
الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ» مطرح شده است و در این میان
اشاره به اصل توحید خالی است و در نتیجه باید مطمئن شد که مراد از
«الْغَیْبِ» خداوند است، البته این ترجمه «الْغَیْبِ» به خداوند، ترجمه
تحت‌اللفظی نیست.
*معانی که بر واژه «الحمدلله» مترتب است
صفوی با بیان اینکه توجه به تفسیر در ترجمه آیات ضروری است، با اشاره به
ترجمه متفاوت کلمه «الحمدلله»، گفت: چنانچه در ترجمه «الحمدلله» معنایی
مختلفی را مشاهده می‌کنید، به گونه‌ای که برخی به «ستایش خدای را»، بعضی به
«ستایش مخصوص خداوند است» و گونه‌ای دیگر به «ستایش به تمامی از آن خداست»
ترجمه می‌کنند که هر یک از اینها نمود و جلوه تفسیر مترجم است، در ترجمه
اول، جمله «الحمدلله» انشایی و در ترجمه دوم و سوم، اخباری در نظر گرفته
شده است.
*لزوم توجه به جایگاه تفسیر در ترجمه موفق قرآن
وی ادامه داد: در ترجمه اول و دوم، الف و لام «الحمد» تعریف و جنس و در
سومی، الف و لام استغراق و به معنای کل شمرده شده است، در ترجمه اول، حرف
لام در «لله» به اصطلاح لام تقویت و در دومی و سومی، لام ملکیت دانسته شده
است، با این حال، آیا ممکن است ترجمه و تفسیر را دو مقوله دانست و آنها را
از یکدیگر متمایز ساخت و فتوا داد که باید ترجمه از مقوله تفسیر خالی
باشد؟
*درصد خطا در ترجمه‌های فارسی قرآن مجید بسیار اندک است/معنای جالب واژه «سیما» در عربی
نویسنده کتاب «نقد آموزی ترجمه‌های قرآن» با تأکید بر اینکه در کارهای
انسانی همیشه احتمال خطا و اشتباه وجود دارد، بیان داشت: از آنجایی که
ترجمه‌های قرآن نیز یک کار انسانی است، ممکن است مترجم در بازگرداندن لغت
دچار یک خطا و اشتباه شود، البته در ترجمه‌هایی که 30 و 40 سال پیش تا کنون
نوشته شده، درصد خطاها بسیار کم بوده است، به طور مثال کلمه
«سِیمَا» معمولا به عنوان چهره ترجمه می‌شود، البته باید توجه کرد که واژه
سیما به شهادت اهل لغت در عربی به معنای «نشانه» است، ولی بسیاری از
مترجمان آن را به چهره با «سیما» که آن هم به فارسی به معنای چهره است،
معنا کرده‌اند.
*پاسخ به شبهه ورود همه انسان‌ها به جهنم در روز قیامت
وی در ادامه به بیان نمونه‌هایی از معنای لغوی واژه‌ها در آیات قرآن کریم
پرداخت و افزود: در آیه «وَإِن مِّنکُمْ إِلَّا وَارِدُهَا کَانَ عَلَى
رَبِّکَ حَتْمًا مَّقْضِیًّا، ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوا وَّنَذَرُ
الظَّالِمِینَ فِیهَا جِثِیًّا» (مریم، 72- 71) که می‌فرماید: «و هیچ کس
از شما نیست مگر [اینکه] در آن (جهنم) وارد مىشود، این [امر] همواره بر
پروردگارت حکمى قطعى است، آن گاه کسانى را که پرهیزگار بودهاند مىرهانیم و
ستمگران را به زانو درافتاده در [دوزخ] رها مىکنیم»،
بسیاری از مفسران گفتند که منظور از ورود به معنای داخل شدن نیست، این
اشتباه فارسی به عربی است، وارد می‌شوید؛ یعنی مشرف می‌شوید، منتها افرادی
که اهل ایمان و تقوا هستند، از آنجا وارد بهشت می‌شوند.
*چرا خطا در ترجمه قرآن کریم رخ می‌دهد؟
صفوی ابراز داشت: این نوع اشتباهات در کارکردهای بشری رخ می‌دهد، ولی آن
قدر هم زیان وارد نمی‌کند، هر چند که چهره ترجمه‌های قدیم با چهره‌های جدید
متفاوت است، همچنین گاهی دیده می‌شود که برخی از مترجمان در برگرداندن
ضمیر دچار مشکل می‌شوند یا معلوم را مجهول و یا بلاعکس معنا می‌کند،
این چیزهایی است که تقریباً از آن گریزی نیست، با این حال شاید ترجمه‌ای که
30 سال پیش ترجمه شده، ممکن است که در مجموع 200 اشکال داشته باشد، ولی
اکنون شاید 50 تا خطا بیشتر در ترجمه دیده نشود که حکایت از ترقی و پیشرفت
مترجمان در امر ترجمه قرآن مجید دارد.
*بهترین ترجمه قرآن کریم در حال حاضر
وی درباره بهترین ترجمه قرآن کریم در حال حاضر، گفت: در بیست و نهمین
جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، از ترجمه قرآن کریم، سید علی موسوی
گرمارودی به عنوان اثر برتر تقدیر شد که از لحاظ شیوایی و رسایی ترجمه اثر
بسیار عالی هست که به زیبایی نگارش یافته است، البته به نظر بنده، ترجمه
مرحوم استاد سید جلال الدین مجتبوی (1378ـ1307 هجری شمسی) بهترین ترجمه در
حال حاضر است، مجتبوی که چندین سال ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی
دانشگاه تهران را بر عهده داشت، در ترجمه و توضیح قرآن حکیم خود تأکید
بسیاری بر رعایت دقت و هم‌گامی ترجمه با متن داشته تا در پرتو آن مطابقت
دقیق ترجمه با متن آیات انجام شود، همچنین توضیحات تفسیری را برای درک و
فهم معانی آیات همراه ترجمه آورده است.
این مفسر قرآن کریم درباره سایر ترجمه‌های قرآن کریم، اظهار داشت:
همچنین ترجمه قرآن کریم غلامعلی حداد عادل، ترجمه بسیار خوبی است، از این
نظر که بسیار روان است، ولی شاید آن دقت‌هایی که در ترجمه مجتبوی شده در
اثر ترجمه‌ای ایشان کمتر دیده شود، همچنین ترجمه قران کریم آیت‌الله ناصر
مکارم شیرازی که حدود 4 دهه پیش به رشته تحریر درآمده است، برای تمام
قشرهای جامعه قابل فهم است، چرا که ایشان برای عموم مردم نوشتند و توانسته
به خوبی از عهده این مهم بر آید، اما به لحاظ دقت‌ها و ظرافت‌ها به پای
دیگر ترجمه‌ها نمی‌رسد، اما در مجموع ترجمه روانی است.
