مشهد فقط شهرنشین تولید می‌کند نه شهروند
عضو هیأت علمی گروه جامعه شناسی دانشگاه فردوسی با بیان اینکه مشهد نمی‌تواند مهاجرین را در خود هضم کند، گفت: این ویژگی تنها در شهر مشهد است. مهاجرین به لحاظ فرهنگی نمی‌توانند در شهر مشهد ادغام شوند. در جامعه‌شناسی وقتی بخواهید هویت شهری ببخشید باید هویت شهری را با هویت فردی ادغام کنید، اما مشهد فاقد این ویژگی است. مشهد تنها شهرنشین تولید می‌کند، نه شهروند.
حسین اکبری در گفت‌وگو با ایسنا و با حضور در میزگرد «بررسی عملکرد شورای پنجم مشهد در حاشیه شهر» اظهار کرد: وقتی صحبت از حاشیه شهر می‌شود باید ابتدا مفهوم حاشیه بیان و مشخص شود که درخصوص چه مسئله‌ای می‌خواهیم صحبت کنیم. همه افراد یک برداشت درست از حاشیه ندارند و نمی‌دانند که حاشیه چیست. چه چیزی حاشیه است؟ ما چه برداشتی از حاشیه داریم؟ برداشت مردم از حاشیه چیست؟
وی افزود: وقتی از منظر جامعه‌شناسی به یک مفهوم نگاه می‌کنیم، هر مفهومی برساخت جامعه است؛ یعنی مردم آن مفهوم را ساخته و به آن برچسب می‌زنند. ما منطقه را جدا می‌کنیم و برچسب حاشیه بر روی آن می‌زنیم. این حاشیه بر چه اساسی این برچسب را می‌گیرد؟ چه ویژگی‌هایی دارد که آن را از کلیت شهر جدا کرده و به آن برچسب می‌دهیم؟ این برچسب اعطا شده بار منفی با خود به همراه دارد. وقتی یک فرد حاشیه‌نشین است، از لحاظ اجتماعی در یک سطح پایین‌تر قرار دارد و مردم نیز نگاه منفی‌تری به او و تمامی افرادی که در حاشیه زندگی می‌کنند، دارند.
شهر مشهد تقریبا بیشترین استفاده را از واژه حاشیه دارد
عضو هیأت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه در بسیاری از مطالعات دیگر از واژه حاشیه استفاده نشده و نام‌های نواحی کم‌برخوردار، مناطق پیرامونی، بافت‌های فرسوده و… استفاده می‌کنند، عنوان کرد: چندسال پیش بنده در کارگروه مشورتی حاشیه شهر در وزارت کشور بودم. در چندین جلسه تنها در خصوص این مسئله صحبت شد که استفاده از واژه حاشیه برای این نواحی درست است یا خیر؟ شهر مشهد تقریبا بیشترین استفاده را از واژه حاشیه دارد. این واژه در ادبیات مدیران شهری و مطالعات علمی شهر بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد و دائما تکرار می‌شود.
اکبری با بیان اینکه گویی انگار دائما خود این برچسب را می‌سازیم، خاطرنشان کرد: از منظر جامعه‌شناسی بعضی از مواقع ما یک واژه را ساخته، آن را شکل داده و بعد به آن هویت می‌بخشیم. وقتی نگاه ما به حاشیه منفی است؛ یعنی عملا با این بار منفی حاشیه را به صورت منفی می‌سازیم. باید بدانیم که قدرت واژه‌ها بسیار زیاد است. متاسفانه در سیستم مدیریتی ما به این مسئله خیلی توجه نمی‌شود. باید بدانیم که از واژه‌ها به چه شکل استفاده کنیم. به شکل فزاینده‌ای استفاده از واژه حاشیه عمدتا تبدیل به یک مد مدیریتی شده است.
نگاه به حاشیه شهر مشهد باید نگاه فازی باشد نه صفر و یکی
وی با اشاره به اینکه وقتی در خصوص حاشیه صحبت می‌کنیم نباید مناطق را صفر و یک ببینیم، بیان کرد: همه مناطق به درجاتی می‌توانند حاشیه‌ای باشند. نوع نگاه ما به جای یک نگاه صفر و یکی باید یک نگاه فازی باشد. وقتی با نگاه دقیق‌تری به مناطقی که برچسب حاشیه بر آنها می‌زنیم، نگاه کنیم متوجه خواهیم شد که آنها به یک درجه حاشیه نیستند، بلکه مناطق و نواحی باهم متفاوت هستند. حاشیه‌ای بودن درجه‌ای است. یکی از مشکلاتی که در شهر مشهد وجود دارد این است که یک درجه‌بندی درستی از مناطق وجود ندارد. استفاده زیاد از این واژه در شهر مشهد موجب شده که مشکلات زیادی در شهر به‌وجود بیاید.
حاشیه‌های مشهد به یک شکل نیستند
عضو هیأت علمی گروه جامعه شناسی دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه حاشیه‌های شهر مشهد به یک شکل نیستند، تاکید کرد: ما نمی‌توانیم همه آنها را به یک شکل حاشیه بدانیم. وقتی مناطق مختلف را بررسی می‌کنیم، تفاوت‌های زیادی بین مناطق به لحاظ سطح برخورداری‌ها و انواع ویژگی‌ها وجود دارد. یکی از مشکلاتی که شهر مشهد دارد این است که هنوز تصویر درستی از مناطق حاشیه خود ندارد. داشتن یک نگاه فازی به این مناطق و دیدن آنها به عنوان مناطقی که هرکدام دارای ویژگی‌های متفاوتی از حاشیه هستند، اهمیت زیادی دارد که قرار است چه نسخه‌ای برای آنان پیچیده شود؛ بنابراین ما با مناطقی روبه‌رو هستیم که از نظر محلی تفاوت‌های زیادی با هم دارند و یک دستورالعمل کلی برای همه آنها درست نیست. هر منطقه برای خود و نسبت به ویژگی‌های خاص خود باید نسخه خاصی داشته باشد که بتوان براساس آن برنامه خاص آن منطقه را اجرا کرد.
از ۱۳۳۵ تاکنون هر ۱۰سال یک لایه به مشهد اضافه شده است
اکبری با اشاره به اینکه، باوجود مطالعاتی که روی بحث حاشیه در مشهد شده است هنوز هم مرزبندی‌های دقیق و درستی از مناطق پیرامونی و حاشیه نداریم، گفت: نقشه‌هایی در این زمینه وجود دارد، اما بیشتر نگاه کالبدی و شهرسازی به آن شده و جنبه چندبعدی بودن حاشیه مد نظر قرار نگرفته است. حاشیه شهر تنها مسئله اقتصادی و کالبدی نیست بلکه موضوعات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و… نیز در این زمینه وجود دارد.
عضو هیأت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد افزود: به طور کلی معیارهای مختلفی در کنار هم قرار می‌گیرند تا منطقه‌ای را شکل داده و ما به آن برچسب حاشیه بزنیم. به لحاظ رشد، وقتی دقیق نگاه می‌کنیم، شهر مشهد از سال ۱۳۳۵ تاکنون هر ۱۰سال یک‌بار یک لایه به آن اضافه شده است. وقتی نقشه‌های توسعه شهر مشهد را نگاه می‌کنیم، کاملا مشخص است که هر ۱۰ سال شهر مشهد شاهد یک توسعه بوده است. این توسعه تا ۲۰ و یا ۲۵ سال آینده نیز ادامه خواهد داشت.
رشد مشهد حداقل تا ۲۰ سال آینده ادامه دارد
وی ادامه داد: باتوجه به پویایی‌های جمعیتی که در کشور با آن مواجه هستیم، روندی که بسیاری از کشورهای جهان آن را طی کردند در کشور ما نیز رخ خواهد داد؛ یعنی خالی شدن روستاها و مهاجرت به شهرها. پیش‌بینی می‌شود که بیش از ۹۰ درصد از جمعیت کشور ما در ۲۰ سال آینده جمعیت شهرنشین خواهند شد؛ بنابراین باید انتظار رشد شهری را طی حداقل ۲۰ سال آینده داشته باشیم. اینکه رشد شهری به چه شکل و با چه قواعدی انجام بگیرد، مسئله مهمی است. مشکل این است که ما همیشه به شکل انفعالی عمل می‌کنیم، به این صورت که حاشیه‌ها شکل گرفته و بعد برای آن تصمیم‌گیری می‌کنیم.
مهاجرت‌های استانی به مشهد
عضو هیأت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه، تقریبا ما برنامه‌ای برای مدیریت توسعه مدیریت شهری خود نداریم که توسعه شهری را مدیریت کنیم، اظهار کرد: در سال‌های ۹۰ تا ۹۵ حدود ۴.۵ درصد ورودی مهاجرینی که به ایران می‌آمدند به شهر مشهد بوده است، اما بعد از آن حدود ۲.۵ درصد آنان از مشهد خارج شده و به دیگر شهرها رفته‌اند. به طور کلی تراز ورودی به شهر مشهد نسبت به سایر شهرهای ایران بیشتر از خروجی آن است. ما باید انتظار این مسئله را داشته باشیم که به مرور زمان با حجم زیادی از افراد غیر مشهدی که از شهرها و کشورهای دیگر به این‌جا آمده‌اند، روبه‌رو خواهیم شد. مهاجرت‌های استانی به مشهد یکی دیگر از موضوعات در حال وقوع است. ما با چنین پدیده‌هایی روبه‌رو هستیم که روزبه‌روز در حال رشد است و نمی‌توانیم آن را متوقف کنیم.
برنامه استراتژیکی برای آینده حاشیه شهر و عدم توسعه آن نداریم/در آینده حجم جمعیت حاشیه‌نشین بیشتر از حجم جمعیت مردم در هسته شهر می‌شود
اکبری با بیان اینکه پیش‌بینی من این است که طی ۲۰ تا ۲۵ سال آینده بر مساحت شهر مشهد افزوده شده و رشد بیشتری خواهد کرد، عنوان کرد: در حال حاضر ما با پدیده حاشیه‌نشینی و مردمی که دارای این ویژگی‌ها هستند مواجه بوده و در آینده نیز باز هم مواجه خواهیم بود. مهم است که ما چه اقداماتی برای وضعیت فعلی حاشیه‌نشینی در شهر و چه برنامه‌ای برای جلوگیری از توسعه این نواحی برای آینده داریم. به این دو مقوله باید به شکل جدا از هم نگاه شود. در حال حاضر تمرکز ما بر مدیریت وضعیت فعلی حاشیه است. برنامه استراتژیک خیلی خاصی برای آینده حاشیه و عدم توسعه آن نداریم. روستاهای زیادی در آینده به شهر مشهد ملحق خواهند شد. نواحی به شکل کمربندی به خصوص در شمال غربی، غرب، شرق و شمال شرقی مشهد در حال شکل‌گیری است. ما با شهری مواجه خواهیم بود که اگر توسعه فعلی را در نظر بگیریم، در آینده حجم جمعیت مردم حاشیه‌نشین بیشتر از حجم جمعیت مردم که در هسته اصلی شهر ساکن هستند، خواهد بود.
سیستم مدیریتی مشهد ملوک الطوایفی است
وی با اشاره به اینکه، باید کنش‌ها و فعالیت‌ها در حاشیه شهر براساس طرح تفصیلی و جامع و در یک قالب باشد، بیان کرد: سیستم مدیریتی شهر مشهد به شکل ملوک‌الطوایفی است. حوزه‌های قدرتی در شهر مشهد بوده که هرکدام ذی‌نفع هستند. مسئله حاشیه‌نشینی در شهر مشهد را نمی‌توان با چنین سیستم مدیریتی اداره کرد. هر شهری را براساس حدود قدرت، شرایط و امکانات می‌توان اداره کرد. دوستان ما در شهرداری و شورا به اندازه توان خود تلاش کردند، اما ما زمانی می‌توانیم برنامه‌ریزی و کار درستی انجام دهیم که هم‌افزایی درست صورت گیرد. یک نگاه یک‌پارچه و استراتژیک مدون وجود ندارد. این مشکل را در شهرهای دیگر کمتر داریم.
عضو هیأت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص اقدامات شورای پنجم مشهد در حاشیه شهر، خاطرنشان کرد: من با کالبد کاری ندارم. اقدامات زیادی در حاشیه رخ می‌دهد که تنها در مسئله و حدود کالبد است. در حاشیه تنها کالبد نبوده و موضوعات اجتماعی و فرهنگی نیز مسئله است. جمعیت شهر مشهد سبقه‌های مهاجرتی دارد. شهر مشهد نمی‌تواند مهاجرین را در خود هضم کند. این ویژگی تنها در شهر مشهد است. مهاجرین به لحاظ فرهنگی نمی‌توانند در شهر مشهد ادغام شوند. این ویژگی را تهران دارد، به این صورت که کسی به آنجا می‌رود، خود را شبیه به آنجا در می‌آورد. در جامعه‌شناسی وقتی بخواهید هویت شهری ببخشید باید هویت شهری را با هویت فردی ادغام کنید اما مشهد فاقد این ویژگی است. شهر مشهد تنها شهرنشین تولید می‌کند و نه شهروند.
در حاشیه شهر کمترین کار را در حوزه اجتماعی و فرهنگی انجام داده‌ایم
اکبری با بیان اینکه ما باید نگاه پایبندی به ساخت جاده، خیابان، راه و… داشته باشیم، عنوان کرد: اگر بخواهیم شهری با ویژگی سرزندگی داشته باشیم، باید به لحاظ فرهنگی و اجتماعی بر روی شهر کار شود. بررسی‌هایی که انجام شده نشان می‌دهد که ما یک بخش کم‌برخوردار اما دارای پرآسیب اجتماعی و فرهنگی را داریم. شاید کسی با کمبود امکانات شهری بتواند در منطقه‌ای زندگی کند اما با آسیب‌های شدید اجتماعی و فرهنگی نمی‌تواند کنار بیاید. بیشتر بار منفی که در حاشیه وجود دارد، ناظر بر بعد فرهنگی و اجتماعی آن است. ما در این نواحی کمترین کار را در حوزه اجتماعی و فرهنگی انجام داده‌ایم. ما با یک ساختار موزاییکی و چندپاره در شهر مشهد مواجه هستیم که می‌تواند نتایج زیادی داشته باشد. افرادی که در شهر مشهد زندگی می‌کنند، به جای اینکه نسبت به شهری که در آن هستند احساس تعلق خاطر داشته باشند، نسبت به محلی که از آن آمده‌اند، احساس تعلق خاطر دارند. ما چرا نتوانستیم لهجه مشهدی را جا بیندازیم؟. بیشتر از ۵۰ درصد مردم تمایلی ندارند که با لهجه مشهدی صحبت کنند.
در طرح‌های تفصیلی و جامع ویژگی‌های فرهنگی، مذهبی، اجتماعی در نظر گرفته نشده است
وی ادامه داد: لهجه از عناصر فرهنگی ما است. ما باید نگاه‌مان فراتر از موضوعات کالبدی باشد. در طرح‌های تفصیلی و جامع ویژگی‌های فرهنگی، مذهبی، اجتماعی در نظر گرفته نشده است. حتی اگر این طرح‌ها بعد از پیچیدگی‌های مختلف در فرایند بررسی، تصویب شوند باز هم نمی‌توانند طرح‌های عملیاتی بوده و کمک کنند که شهر ما التزام پیدا کند. باید به ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی مردم نیز در این طرح‌ها توجه شود.
شهرداری در دنیا یک نهاد اجتماعی است نه یک نهاد اجرایی
عضو هیأت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص ارزیابی شورای پنجم مشهد در حوزه اجتماعی گفت: شهرداری در دنیا اساسا یک نهاد اجتماعی است و نه یک نهاد اجرایی. شهرداری‌ها خود را یک نهاد عمرانی می‌دانند. شهرداری و شورا در این دوره به جای تمرکز بر فرهنگ در مناطق حاشیه به پروژه‌های عمرانی در آنجا پرداخته است. این مسئله تنها به شورای پنجم و چهارم مربوط نمی‌شود، بلکه یک مسئله زیربنایی مدیریت شهری است. در همین دور چندین معاون فرهنگی و اجتماعی منصوب شد. حوزه فرهنگی و اجتماعی در شهرداری به حاشیه رفته است. هرچقدر که به کالبد محیط زندگی رسیدگی شود باز هم نیاز است به موضوعات فرهنگی و اجتماعی توجه شود. کالبد بر فرهنگ و اجتماع تاثیر می‌گذارد، اما به صورتی نیست که با تغییر کالبد، فرهنگ و اجتماع تغییر کند. اتفاق‌های خوبی در حاشیه رخ داده است، اما مدیریت شهری همیشه در توسعه حاشیه از حاشیه عقب است.
