آثار جبران‌ناپذیر کرونا بر شناسایی مبتلایان سل/ اثر سوء تحریم‌ها در تامین داروی بیماران مسلول
رئیس اداره کنترل سل و جذام مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت با اشاره به آسیب‌های شیوع پاندمی کووید۱۹ بر شناسایی موارد مبتلا به سل، گفت: متاسفانه به دلیل ذات خود بیماری سل، عواقب عدم شناسایی موارد مبتلا به آن بلافاصله خود را نشان نمی‌دهد و حتی اگر همین امروز کرونا خاتمه یابد، بازهم طی ۲ تا ۵ سال آینده باید با اثرات دیر ظهور آن دست و پنجه نرم کنیم.
دکتر مهشید ناصحی در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به شعار امسال روز جهانی سل مبنی بر «سرمایه‌گذاری برای خاتمه دادن به بیماری سل، نجات انسان‌ها است»، گفت: پاندمی کرونا عامل مهمی برای ایجاد اختلال در تشخیص موارد مبتلا به سل کشور بوده است، به طوری که در طول دوره پاندمی سبب افت ۲۸ درصدی شناسایی موارد مبتلا به سل شده است. اگرچه میزان افت شناسایی سل در سال دوم پاندمی (۱۴۰۰) حدود پنج درصد نسبت به سال اول شیوع کرونا بهتر شده، ولی واضح است که این رقم بسیار اندک است و می‌بایست تلاش زیادی صورت گیرد تا این عقب ماندگی جبران شود.
وی افزود: بر اساس برآوردهای اداره کنترل سل و جذام مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر، طی دو سال گذشته، حدود ۶۰۰۰ بیمار مبتلا به سل صرفا به دلیل تبعات شیوع پاندمی در کشور از نظر شناسایی شدن مغفول ماندند و پرواضح است که این افراد به واسطه عدم تشخیص و درمان، در طی این مدت میکروب سل را به خانواده‌ها و اطرافیانشان انتقال داده‌اند. اگر بعد خانوار ایرانی را به طور متوسط ۴ نفر فرض کنیم، هر فرد مبتلا به سل ریوی حداقل همین ۳ نفر اعضای خانواده خود را به میکروب سل آلوده کرده است و این یعنی به دلیل پیامدهای کرونا، حداقل ۱۸۰۰۰ نفر نیز دچار عفونت سلی شده اند که ۱۰ درصد آنها (یعنی ۱۸۰۰ نفر) طی دو سال آینده به بیماری سل فعال مبتلا می‌شوند و این تعداد علاوه بر مواردی است که به طور معمول در کشور وجود داشته است. متاسفانه به دلیل ذات خود بیماری سل عواقب عدم شناسایی موارد مبتلا به آن بلافاصله خود را نشان نمی‌دهد و حتی اگر همین امروز کرونا خاتمه یابد، بازهم طی ۲ تا ۵ سال آینده باید با اثرات دیر ظهور آن دست و پنجه نرم کنیم.
او تاکید کرد: کسانی که در این مدت به اشکال شدید کرونا مبتلا و دچار آسیب ریوی شدند، بیشتر مستعد ابتلا به سل هستند. با این وجود اگر برنامه‌های شناسایی ما تقویت نشود و یک عزم ملی، ورای وزارت بهداشت نباشد، دستاوردهای ارزشمندی که در طول دهه‌های قبل به دست آوردیم به شدت تحت تاثیر قرار خواهد گرفت.
ناصحی درباره آمار مبتلایان به سل شناسایی شده، گفت: در سال ۱۳۹۹ تعداد ۵۶۶۶ مورد مبتلا به سل گزارش شده در کشور داشتیم که نسبت به سال ۹۸ حدود ۲۸ درصد کاهش داشته است. در ۱۰ ماهه نخست سال ۱۴۰۰ نیز تعداد ۵۰۴۴ مورد مبتلا به سل در کشور شناسایی و ثبت شده که این عدد در مدت مشابه سال ۱۳۹۹ تعداد ۴۴۸۲ مورد بوده است. در میان بیماران شناسایی شده از ابتدای سال ۱۴۰۰ تاکنون، ۴۵ درصد موارد را زنان و ۲۰ درصد را بیماران با ملیت غیرایرانی تشکیل دادند.
وی افزود: همچنان استان‌های سیستان و بلوچستان و گلستان رکورددار ابتلا به سل هستند و پس از آنها استان‌های خراسان رضوی و گیلان در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
او ادامه داد: حال که پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در زمینه پوشش واکسیناسیون کرونا صورت گرفته، به نظر می‌رسد سیستم بهداشتی توان و زمان بیشتری پیدا کرده است تا به برنامه‌های روتین مانند کنترل سل بپردازد. علاوه بر فعالیت‌های معمول و قبلی برنامه کشوری کنترل سل، به دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور ابلاغ شده است تا از میان بیماران مبتلا به کووید۱۹ طول کشیده، برای آنهایی که با سرفه بیش از ۴ هفته به مراکز جامع خدمات سلامت مراجعه کرده و در یکی از گروه‌های پرخطر تعریف شده (شامل افراد بالای ۶۵ سال، افرادی که نقص سیستم ایمنی دارند، افراد دچار بدخیمی، افرادی که تحت شیمی درمانی هستند، کسانی که طی مدت ابتلا به کرونا در بیمارستان بستری شده و داروی کورتون با دز بالا مصرف کردند و یا داروهای تضعیف کننده سیستم ایمنی مانند اکتمرا دریافت کردند، افراد مبتلا به عفونت اچ آی وی و اتباع افغانستانی) قرار می‌گیرند، بیماریابی فعال سل انجام شود؛ یعنی اگر افراد با شرایط ذکر شده سرفه‌هایشان بیش از ۴ هفته پس از بهبودی از کرونا تداوم یابد، ما نسبت به نمونه‌گیری و بررسی تکمیلی از نظر سل اقدام می‌کنیم.
او درباره وضعیت تامین داروهای ضد سل، اظهار کرد: مثل سنوات قبل اثرات سوء تحریم‌ها برای تامین داروها و تجهیزات وجود دارد. ما نظام بهداشتی خوبی داریم و انتظار می‌رود تجهیزات بروز جهانی را بیش از چیزی که الان در دسترس هست، داشته باشیم. اگرچه در این راستا تلاش کرده‌ایم که برخی از تجهیزات خارجی تحت تاثیر تحریم را با تسهیل‌گری سازمان‌های بین‌المللی تهیه و خریداری کنیم، ولی نکته مهم دیگر تاثیر غیرمستقیم تحریم‌ها بر قدرت خرید ما بویژه در زمینه تهیه اقلام خارجی و وارداتی است که حتی این قدرت به یک سوم کاهش پیدا کرده است. به عبارتی باید بودجه ما چند برابر شود تا تازه بتوانیم همان خدماتی را ارائه دهیم که چند سال قبل ارائه می‌دادیم و این در حالی است که به دلیل آسیب‌های جدی که کرونا به برنامه شناسایی موارد سل وارد کرده است، قاعدتا ما برای جبران این آسیب‌ها به بودجه بیشتری نسبت به گذشته نیاز داریم.
وی افزود: در مورد برخی اقلام دارویی وارداتی در حال حاضر مشکل جدی داریم؛ البته تلاش شده که این موضوع باعث توقف درمان بیماران نشود ولی فشار کاری و روانی زیادی به سیستم بهداشتی وارد کرده است.
وی درخصوص اینکه آیا با توجه به شرایط موجود، به هدف حذف سل تا سال ۲۰۵۰ میلادی خواهیم رسید یا خیر؟، تصریح کرد: اگر حمایت جدی و عزم ملی و همه جانبه وجود نداشته باشد، اصلا امکان اینکه در سطح کشوری به این مهم دست پیدا کنیم، وجود نخواهد داشت. از طرفی به خاطر کرونا کل دنیا هم صدمه جدی خورده است؛ یعنی سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۲۱ اعلام کرد برای اولین بار روند مرگ و میر ناشی از سل افزایشی شده است و از آنجایی که سل یک بیماری کاملا درمان پذیر است، رخداد این مرگ‌ها (که بالقوه پدیده قابل اجتنابی محسوب می شود) قابل قبول نیست. برای اینکه سال ۲۰۵۰ به مرحله حذف سل برسیم، می‌بایست ابتدا به اهداف توسعه پایدار برسیم که این اهداف تاکید کرده است که در سال ۲۰۳۰ باید نسبت به سال ۲۰۱۵ میزان مرگ ناشی از سل را ۹۰ درصد و بروز موارد سل را ۸۰ درصد کاهش دهیم. این درحالی است که مطابق گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۲۰ ، نه تنها آنچه هدف گذاری شده بود، حاصل نشده است، بلکه به دلیل کرونا، بروز و مرگ ناشی از سل در دنیا پنج تا هشت سال به عقب بازگشته است. بنابراین چاره‌ای نیست جز اینکه برنامه کنترل سل احیا شود.
او با تاکید بر اهمیت فرهنگسازی در زمینه بیماری سل، اظهار کرد: مردم باید بدانند که به رغم آنکه تشخیص و درمان موثر سل دهه‌هاست که در دسترس جهانیان و از جمله ایران قرار گرفته است، هنوز هم در کشور ما روزانه ۳۰ مورد ابتلا به سل و ۳ مورد مرگ ناشی از سل رخ می‌دهد و از آنجایی که این بیماری درمان پذیر است، این اعداد و ارقام واقعا بزرگ و غیرقابل قبول‌اند. متاسفانه شاید بتوان گفت که گوش مردم نازنین کشورمان در طی دو سال پاندمی کرونا، به اعداد بزرگ ابتلا و مرگ ناشی از کرونا عادت کرده و شاید اعدادی که برای سل بیان می‌کنیم، چندان برانگیزشی در مردم ایجاد نکند. از طرفی اکثر افراد شرایط حاد را بهتر درک می‌کنند؛ مثلا اگر کسی امروز بیمار شود و ۲ هفته بعد فوت کند بیشتر به چشم‌شان می‌آید تا کسی امروز به میکروب سل آلوده و سال بعد به بیماری مبتلا و چند ماه بعد فوت کند. برای برون رفت از مشکلات فعلی و دستیابی به اهداف و تعهدات بین المللی، چاره‌ای نیست جز مداخلات جدید، جدی و همه جانبه. باید دسترسی به تجهیزات تشخیصی سریع و داروهای جدید سل را افزایش دهیم، باید بر اجرای برنامه‌های غربالگری و بیماریابی فعال در گروه‌های پرخطر تمرکز کنیم و باید با استفاده از تمامی ظرفیت‌های موجود برای افزایش آگاهی مردم و از آن طریق جلب مشارکت و تشدید مطالبه‌گری آنها تلاش کنیم.
ناصحی ادامه داد: سل یک بیماری عفونی واگیر است که در اثر میکروبی به نام باسیل سل (مایکوباکتریوم توبرکلوزیس) ایجاد می‌شود. این بیماری می‌تواند به هر قسمتی از بدن انسان مانند استخوان‌ها، مفاصل، مغز، کلیه، پوست و …حمله و آنها را گرفتار کند، اما به دلیل نیاز و علاقه زیاد این میکروب به اکسیژن، در ۸۰ درصد موارد ریه‌ها را هدف حمله خود قرار می‌دهد. سل هنوز هم یک مشکل جهانی به حساب می‌آید و در حال حاضر حدود ۱.۷ میلیارد نفر در دنیا با میکروب سل آلوده شده‌اند و بدون آنکه احساس بیماری کنند، میکروب سل را به صورت نهفته در بدن خود دارند. عواملی که موجب ضعف سیستم ایمنی می‌شوند باعث می‌گردد که باسیل سل از حالت نهفته خارج شده و موجب بیماری فعال سل در این افراد شود. در حال حاضر سالیانه حدود ۱۰ میلیون نفر در دنیا به بیماری سل مبتلا می‌شوند و ۱.۵ تا ۲ میلیون نفر در اثر این بیماری جان خود را از دست می‌دهند، در حالی که این بیماری قابل پیشگیری و درمان است.
وی افزود: راه اصلی انتقال باسیل سل از طریق هوا و تنفس است. هنگام عطسه، سرفه، حرف زدن و حتی خندیدن توسط بیمار مبتلا به سل ریوی، قطراتی ریز حاوی میکروب سل در هوا پراکنده می‌شوند که می‌توانند به مدت چند ساعت در هوا به حالت معلق باقی بمانند. اگر فردی سالم در هوای آلوده به این قطرات ریز، تنفس کند میکروب سل وارد ریه‌های او خواهد شد. با این حال برای انتقال بیماری، تماس طولانی و نزدیک با بیمار لازم است.
رئیس اداره کنترل سل و جذام مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، تاکید کرد: اغلب افراد پس از ورود میکروب به ریه‌ها هیچ گاه بیمار نمی‌شوند؛ زیرا سیستم دفاعی بدن آنها میکروب را مهار کرده و از تکثیر آن جلوگیری می‌کند و در واقع میکروب سل به حالت نهفته و غیر فعال در بدن آنان باقی می‌ماند و این عده علائم بیماری را نداشته و میکروب را به دیگران انتقال نمی‌دهند. از هر ۱۰ نفر که میکروب سل در بدنش وجود دارد، تنها یک نفر در طول عمر خود ممکن است به بیماری فعال سل مبتلا شود. علائم بیماری سل بسته به محل گرفتاری در بدن متفاوت است، اما علاقه زیاد میکروب سل به ریه‌ها باعث می‌شود که شایع‌ترین نوع بیماری، سل ریوی باشد که علائمی نظیر سرفه طول کشیده (به مدت۲ هفته یا بیشتر) که می‌تواند با خلط همراه باشد یا نباشد، تب، کاهش وزن، تعریق شبانه، بی‌اشتهایی، خستگی زودرس و ضعف عمومی و گاهی در مواردی که بیماری دیر تشخیص داده می‌شود، درد قفسه سینه، تنگی نفس و خلط خونی دارند.
وی با تاکید بر اینکه بیماری سل چندین دهه است که درمان موثر دارد، گفت: اصلی‌ترین سیاست ما شناسایی به موقع بیمار و درمان او تا پیش از انتقال به سایرین و متوقف کردن چرخه انتقال بیماری است. به همین دلیل دیدگاه مردم به این بیماری باید اصلاح شود و به دید یک بیماری نگران‌کننده و لاعلاج به آن نگاه نکنند. درحال حاضر مراکز بهداشتی _ درمانی وابسته به وزارت بهداشت اقدامات تشخیصی و درمانی را به صورت رایگان برای بیماران مبتلا به سل انجام می‌دهند. فراموش نکنیم که بیماری سل کاملا درمان‌پذیر است؛ به شرط آنکه بیمار به طور کامل دوره درمانی خود را دریافت کند.
ناصحی در بخش پایانی صحبت‌هایش گفت: همه می‌دانیم که متاسفانه بخشی از جامعه عمومی فرهنگ صحیح مصرف دارو را بویژه در مورد آنتی‌بیوتیک‌ها که باید منظم و به طور کامل مصرف شوند، ندارند. این موضوع در سل از اهمیت ویژه‌تری برخوردار است که به دو دلیل برمی‌گردد؛ اول آنکه طول دوره درمانی سل طولانی و حداقل شش ماه است و دوم آنکه بیمار مبتلا به سل در مدت کوتاهی (مثلا ۲ تا ۴ هفته) پس از شروع مصرف دارو بهبود چشمگیری را در وضعیت علائم بالینی خود مشاهده می‌کند و لذا ممکن است عمدا یا سهوا مصرف دارو را جدی نگرفته یا متوقف کند؛ این درحالی است که درمان بیماری سل حداقل شش ماه زمان لازم دارد و در طول این مدت بیمار ملزم به مصرف دارو است.
