از چلانو تا بمبئی؛ خون‌هایی که نادرند

عصر خبر: پیدا کردنشان مانند یافتن مروارید است در دریا، اما اگر پیدا شوند هم نجات می‌یابند و هم نجات می‌دهند، هم زندگی می‌کنند و هم زندگی می‌بخشند…
به گزارش ایسنا، تعدادشان در هر گروه شاید به تعداد انگشتان یک دست هم نرسد، اما می‌توانند در بزنگاه حساس یک جراحی یا در لحظه تولد یک نوزاد به کمک بشتابند. می‌توانند با دادن عصاره کمیاب وجودشان فردی را دوباره حیات بخشند؛ آنها دارندگان گروه‌های خونی نادر هستند که شاید کمتر کسی درباره آنها بداند.
“چلانو”، “بمبئی”، “دافی منفی” و… نام‌هایی است که بر گروه‌های خونی نادر می‌گذارند. تا کنون 13 گروه خونی بسیار نادر در کشور شناسایی شده و افراد شناسایی شده در برخی از این گروه‌ها شاید به تعداد انگشتان دست هم نرسند. به طور کلی در بانک اطلاعاتی خون‌های نادر حدود 1000 نفر با گروه خونی نادر ثبت شده‌اند که از این تعداد کمتر از 80 نفر دارای گروه خونی بسیار نادر هستند و سایرین گروه خونی نادر دارند.
برای آشنایی با گروه‌های خونی نادر و اقدامات سازمان انتقال خون ایران در این زمینه با دکتر مصطفی مقدم، مسئول طرح ملی خون‌های نادر و رئیس آزمایشگاه ایمونوهماتولوژی سازمان انتقال خون ایران به گفت‌وگو نشستیم که در پی می‌خوانید:
مقدم با بیان اینکه برنامه ملی خون‌های نادر از پنج سال گذشته در سازمان انتقال خون فعالیت خود را گسترش داده است و به صورت سیستماتیک خدمت‌رسانی می‌کند، می‌گوید: تا قبل از آن اگر کسی به گروه‌های خونی نادر نیاز داشت، اطمینانی برای تامین خون مورد نیازش وجود نداشت، اما در حال حاضر با وجود برنامه ملی خون‌های نادر ما آمادگی داریم، از قبل فردی را که دارای گروه خونی نادر است را شناسایی کرده و علاوه بر اطلاعات شخصی فرد، اطلاعات مربوط به گروه خونی نادر فرد را نیز در بانک خون اطلاعاتی سازمان ثبت کنیم.
وی در تعریف گروه‌های خونی نادر اظهار می‌کند: اگر گروه خونی فردی در بین جمعیتی پنج تا 10 هزار نفره مشاهده شود، آن فرد در گروه افرادی قرار می‌گیرد که دارای گروه خونی نادر هستند. همچنین اگر فردی بین یک میلیون تا چندین میلیون نفر مشابه خونش دیده شود، جزو افرادی قرار می‌گیرد که دارای گروه خونی بسیار نادر است.
13 گروه خونی و 1000 نفری که نادرندمقدم با بیان اینکه این گروه‌های خونی نادر با نام‌های “چلانو”، “بمبئی”، “دافی منفی” و… شناخته می‌شوند، می‌افزاید: در حال حاضر 13 گروه خونی بسیار نادر در ایران و در بانک اطلاعاتی خون ایران شناسایی شده است. البته در دنیا تعداد گروه‌های خونی بسیار نادر شناسایی شده به 42 نوع می‌رسد.
مسئول طرح ملی خون‌های نادر از ثبت کمتر از 80 نفر با گروه خونی بسیار نادر در بانک اطلاعاتی خون‌های نادر سازمان انتقال خون، خبر می‌دهد و می‌گوید: در بانک اطلاعاتی سازمان از این گروه‌های بسیار نادر بیش از 100 واحد خون ذخیره داریم که به صورت منجمد در دمای منهای 80 درجه سانتی‌گراد و در فریزرهای ویژه‌ای که برای انجماد و آماده‌سازی تزریق خون به فرد است، نگهداری می‌شوند. البته به طور کلی در بانک اطلاعاتی خون‌های نادر حدود 1000 نفر با گروه خونی نادر ثبت شده‌اند که از این تعداد کمتر از 80 نفر دارای گروه خونی بسیار نادر هستند و سایرین گروه خونی نادر دارند.
مقدم درباره میزان فراوانی گروه خونی بسیار نادر، می‌گوید: فراوانی این گروه‌های خونی یک نفر در هر 100 هزار نفر به بالا است. برای مثال مشابه گروه خونی “بمبئی” یک نفر در هر 1.5 تا 2 میلیون نفر است. بنابراین ممکن است فراوانی یک گروه خونی بسیار نادر یک نفر در هر پنج میلیون نفر هم باشد.
وی با اشاره به چگونگی شناسایی افراد دارای گروه‌های خونی نادر، ادامه می‌دهد: یکی از روش‌های شناسایی این افراد به این صورت است که فرد برای انجام عمل جراحی به بیمارستان مراجعه کند و در بیمارستان نتوانند برای فرد خون سازگار پیدا کنند. در نتیجه با ما تماس می‌گیرند و ما به این شکل این فرد را شناسایی می‌کنیم. بعد از شناسایی این افراد با آنها تماس می‌گیریم، به آنها آموزش می‌دهیم، می‌گوییم که شما دارای گروه خونی نادر هستید و خون شما را برای موارد خاص استفاده می‌کنیم. بنابراین خون این بیماران در مواقع لزوم برای تزریق به بیمارانی که خون‌شان نادر است یا نادر می‌شود، ارسال می‌کنیم.
مقدم در ادامه می‌گوید: حال گاهی ممکن است خون فردی با گروه خونی‌ O+ یا هر گروه خونی دیگری تبدیل به خون نادر شود. برای مثال فردی که گروه خونی‌اش +O است، به این معناست که این فرد دو سیستم خونی دارد؛ یعنی گروه خونی اصلی این فرد O و یک سیستم دیگر از گروه خونی این فرد + (مثبت) است.
وی با بیان اینکه ما تا کنون در انجمن بین‌المللی سازمان انتقال خون 33 سیستم خونی را شناسایی کرده‌ایم که 338 گروه خونی را شامل می‌شود، اظهار می‌کند: حال ما چهار گروه خون اصلی داریم که شامل گروه‌های خونی A، B، AB و O است. همچنین در سیستمی به نام ” RH ” حدود 56 گروه خونی دیگر وجود دارد که همان مثبت، منفی و… است. این سیستم‌های خونی شامل همه افراد می‌شود؛ فقط زمانی این گروه‌های خونی اهمیت می‌یابند که تزریق خون ناسازگار برای فرد انجام گیرد و خون ناسازگار به میزان زیاد وارد بدن فرد شود.
مقدم می‌افزاید: برای مثال مادری که سابقه بارداری یا سقط داشته است، خون جنین که 50 درصدش متعلق به پدر است و مشابه خون مادر نیست، وارد سیستم خون مادر می‌شود. یعنی خون از طریق جنین وارد سیستم خون مادر می‌شود و شبیه به تزریق خون است. حال در این زمان بدن فرد علیه خون بیگانه‌ای که وارد سیستم‌های خونی بدن شده، آنتی‌بادی تولید می‌کند و زمانی که این اتفاق بیفتد، بدن دیگر گروه خونی خودش را هم نمی‌پذیرد؛ چرا که تمام سیستم‌های خونی بدن حساس شده‌اند.
مسئول طرح ملی خون‌های نادر و رئیس آزمایشگاه ایمونوهماتولوژی سازمان انتقال خون ایران در توضیح بیشتر این موضوع می‌گوید: قبلا گروه خونی این فرد O بوده به همراه برخی سیستم‌های فرعی که حساس نبودند، اما با ورود خون بیگانه به بدن این سیستم‌های فرعی حساس شده و دیگر خون قبلی را هم نمی‌پذیرد. این اتفاق در زنانی که سقط مکرر داشته اند، افراد تالاسمی که تزریق خون مکرر انجام می‌دهند، افرادی که جراحی قلب و سابقه گرفتن خون در جراحی دارند، دیده می‌شود.
مقدم ادامه می‌دهد: بنابراین افراد در اثر تزریق خون زیاد مثلا تزریق 20 کیسه خون از 20 فرد مختلف که همگی دارای یک سیستم خون اصلی مشابه با فرد هستند اما سیستم‌های فرعی خونشان با یکدیگر متفاوت است، به این پدیده دچار می‌شود. یعنی با ورود خون ناسازگار به میزان زیاد به بدن فرد، سیستم‌های فرعی خون آن فرد فعال شده و علیه سیستم‌های ناسازگار آنتی‌بادی تولید می‌کنند تا جایی که خون فرد حتی گروه خونی سازگار خود را هم قبل نمی‌کند؛ چرا که سیستم‌های فرعی خونش فعال شده‌اند و گروه خونی او تبدیل به یک گروه خونی نادر می‌شود. حال باید خونی را پیدا کنیم که آن آنتی‌بادی‌ها را نداشته باشد.
و حالا یافتن مروارید در اقیانوس…مقدم با بیان اینکه در اینجا باید تمام گروه‌های حساس شده شناسایی شوند تا خون سازگار را برای فرد پیدا کنیم، می‌گوید: پیدا کردن این خون سازگار برای فرد مانند این است که در یک اقیانوس دنبال یک مروارید باشید. در حقیقت ما می‌گوییم افراد دارای گروه خونی نادر دردانه‌های ما هستند که کمیاب‌اند. زمانی که در جمعیت 80 میلیونی ایران یک نفر را با گروه خونی نادر پیدا می‌کنیم ومی‌توانیم خونش را به افرادی که سیستم‌های خونی‌شان حساس شده است، تزریق کنیم برایمان مانند دری گرانبها است.
مقدم ادامه می‌دهد: به عنوان مثال تمام 80 میلیون نفر ایرانی دارای آنتی‌ژن “چلانو” هستند و تنها 11 نفر در کشور شناسایی شدند که این آنتی‌ژن را ندارند. بنابراین آنها گروه خونی نادر محسوب می‌شوند. حال کسانی که دارای این آنتی‌ژن هستند، در اهدای خون به یکدیگر مشکلی ندارند اما افرادی که آن را ندارند، بدن‌شان نسبت به خون‌های دیگر که این آنتی‌ژن را دارند، گاه تا سرحد مرگ واکنش نشان می‌دهد. بنابراین این 11 نفر فقط در میان خودشان می‌توانند خون دریافت کنند.
بررسی 10 هزار نفر در سال برای یافتن “دُرها”وی با اشاره به تدوین برنامه‌ای برای دارندگان خون‌های نادر، می‌گوید: بر اساس این برنامه قبل از اینکه این افراد نیازمند دریافت خون شوند و به بیمارستان مراجعه کنند، ما در سازمان انتقال خون آنها را شناسایی می‌کنیم. در این راستا سالی پنج تا 10 هزار نفر را که اهدای خون می‌کنند، بررسی کرده و به صورت تصادفی گروه‌های خونی نادر را پیدا می‌کنیم. البته گاهی ممکن است در بیمارستان متوجه نادر بودن گروه خونی فرد شوند که به ما خبر می‌دهند اما بهتر است این افراد را از قبل شناسایی کنیم.
هزینه چند میلیونی برای تهیه یک کیسه خونمسئول طرح ملی خون‌های نادر می‌گوید: این افراد بعد از شناسایی، خون اهدا می‌کنند و ما خون آنها را در فریزر نگهداری می‌کنیم تا در صورت نیاز برای هرکدامشان استفاده کنیم و شش سال است که به این شکل فعالیت می‌کنیم.
مقدم درباره هزینه‌های تامین، آماده‌سازی و نگهداری گروه‌های خونی نادر، می‌افزاید: در حال حاضر هزینه هر کیسه خونی که به این شکل تهیه می‌کنیم، پنج میلیون تومان است و هزینه نگهداری آن بیشتر از هزینه آماده‌سازی است. ما در هنگام نیاز افراد نیز این خون‌ها را همراه با یک کارشناس برای فرد ارسال می‌کنیم. البته در این زمینه آموزش پزشکان نیز ضرورت دارد و تدوین گایدلاین‌ها نیز در همین راستا است.
باز هم داستان تکراری کمبود اعتباراتدر ادامه با فاطمه حسنی کارشناس آزمایشگاه ایمنوهماتولوژی صحبت می‌کنم که ابتدا از نبودن تجهیزات کافی برای ذخیره خون‌های نادر به دلیل محدودیت در اعتبارات می‌گوید و می‌افزاید: ما می‌توانیم ذخیره بیشتری داشته باشیم، اما چون تجهیزات‌مان کافی نیست، خون را به صورت تازه می‌گیریم و در هنگام نیاز با افراد تماس گرفته و از او خون دریافت می‌کنیم.
وی سپس از بیماری می‌گوید که خونش نادر شده است و توضیح می‌دهد: چند ماه گذشته با ما تماس گرفتند و گفتند پسر جوانی با بیماری کبدی، نیازمند پیوند کبد است و در انتظار پیوند کبد به سر می‌برد. بعد از بررسی‌های اولیه متوجه شدند که بیمار به دلیل دیالیز و دریافت خون مکرر، خونش نادر شده است. با توجه به اینکه در زمان عمل پیوند به طور همزمان 20 تا 30 واحد خون نیاز است، پس فرد دچار مشکل می‌شد. در نتیجه ما نمونه نیاز داشتیم و در چند هفته پشت سر هم نمونه‌ها را شناسایی کردیم. با توجه به اینکه زمان نگهداری این خون‌ها بین 40 تا 45 روز است ما می‌توانستیم در این مدت به میزان مورد نیاز دست یابیم.
وی ادامه می‌دهد: بنابراین بعد از ذخیره 20 واحد خون برای این بیمار، وقت عمل پیوند را برایش مشخص کردند و ما 20 واحد خون را به بیمارستان فرستادیم که چهار تا پنج واحد از آن مصرف شد و از آنجایی که خوشبختانه بیمار خونریزی نداد، بقیه خون‌ها را برای ما برگرداندند و به بیمارستان‌ها فرستادیم.