فلسفه وجودی پارک های جنگلی و شهری

دکتر مرتضی شریفی –  زیست بوم: امروزه طرح مسائلی از قبیل عدم آشنای سازمانهای متولی با مفاهیم ابتدائی پارک جنگلی از طرف فعالان محیط زیست که گویا عکس العمل به اظهار نظر رسانه ای مسئولی بوده است و همانطور طنز پردازی ها ی تلخ و سیاست های مخدوش در ارتباط با واگذاری و حتی فروش این منابع مطرح است. در این نوشتار قصد تحلیل مباحث یاد شده را نداریم . در بحث پیش رو سعی می شود با یاد آوری فلسفه وجودی پارک های جنگلی و شهری عدم وجاهت احاله مدیریت پارکهای جنگلی به بخش دولتی متولی پارک شهری ، بخش خصوصی و… را یادآور شویم و با بیان شیوه ارزش گذاری ، قیمت پارکهای مزبور را برآورد کنیم تا به فرض محال اگر هوس چوب حراج هم هست این اماکین عمومی مفت فروخته نشوند.

شکل گیری پارک جنگلی تاریخچه خاص خود را دارد. در طرحهای قدیمی جنگلداری کشور های اروپا در مواردی به بهره وری خاصی تحت عنوان بخش هنری یا محوطه تفرجی طرح بر می خوریم که در آنها امکانات بهره وری شهروندان از ارزشهای تفرجی جنگل پیش بینی می شد. حتی در بعضی از طرحهای جنگلداری فرانسه سری های هنری هم ملاحظه می شود که در آن بخش اعظمی از جنگل به امر تفرج اختصاص داده می شد. این بخش های جنگل بعنوان عرضه کننده یک رشته از عوامل ویژه، نظیر سکوت زیبائهای طبیعی دیدینی های قابل توجه از فون و فلور مورد توجه علاقمندان طبیعت قرار می گرفت.

فلسفه محوری حفظ پدیده منحصر بفرد جهت بهره وری نسل حاضر و نسل های آینده بوده است. استفاده تفرجی در طرحهای پیشرفته مدیریت جنگل با عنوان سیستم استفاده چند منظوره جنگل جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داد. امر تفرج در جنگل در اثر استقبال بیش از حد مردم در اغلب کشور ها توسعه یافت . در نتیجه یک سیستم مدیریت مستقل در ارتباط با بهره وری از ارزشهای تفرجی جنگل بوجود آمد که اصطلاحاً سیستم پارک جنگلی یا با توجه به ارزش بالا در مواقعی با عنوان پارک جنگلی ملی نامیده می شد. با توجه به فراگیر بودن واژه پارک ملی و تعریف علمی آن، پارک جنگلی با عنوان سیستم حفاظتی و تفرجی با ارزش حفاظتی کمتر و با در صد سطح تفرجی مجاز بیشتر ( در مقایسه با پارک ملی) شکل گرفت.

به مرور زمان مقوله پارک با افزایش درجات شهریت و شدت گرفتن بحران های محیط زیستی ضرورت حفاظت از تنوع زیستی و حفظ پِیوند انسان و طبیعت بیش از گذشته مورد توجه گرفت. برای تحت مدیریت در آوردن منابع منحصر بفرد سرزمین و اعمال مدیریت علمی و اصولی بر آنها امر کلاسه بندی سیستم های حفاظتی و تفرجی برای برنامه ریزان محیط زیست طبِیعی مطرح شد. کلاسه بندی های عام کلاسیک، روش کلاوسون و … از آن نمونه اند. با افزایش نیاز بشری مشابه سازی و ایجاد محیط های شبه جنگلی و خلق محیط های شبه طبیعی در دستور کار برنامه ریزان جوامع قرار گرفت. اولین پارک جنگلی دست کاشت دینا با بکار گیری گونه های جنگلی در مرکز شهر نیویورک احداث شد. ایران به عنوان بنیانگزار پارک سازی و پارکداری در دنیا در این ارتباط نیز به کشور های پیشرو دنیا پیوست اولین پارک جنگلی طبیعی (پارک جنگلی میرزا کوچک خان) و نیز پارک جنگلی دست کاشت (خرگوش دره) توسط استاد فقید شادروان مهندس سعیدی آشتیانی در دهه پنجاه در ایران احداث شد.

تا آنجا که مسئله محیط زیست و حفاظت و گردشگری طبیعت مطرح بوده در روش کلاسیک پارک ها در دو گروه عمده ، با دو رویکرد مشخص شامل رویکرد وقت فراغت (پارک های شهری) و رویکرد طبیعت (پارک های جنگلی) تقسیم بندی می شود. وقتی مدیریت پارک جنگلی به مدیران شهری واگذار می شود نمی توان از آنها انتظار داشت که نسبت به مسئولیت سازمانهای متولی محیط زیست طبیعی عمل کرده و عرضه یک رشته از عوامل ویژه، نظیر سکوت زیبائهای طبیعی دیدینی های قابل توجه از فون و فلور مورد توجه علاقمندان طبیعت و حفظ پدیده منحصر بفرد جهت بهره وری نسل حاضر و نسل های آینده در دستور کار خود قرار دهند.

پارک های شهری یک مقوله کاملاً متفاوت از پارک های جنگلی بوده و در ارتباط با وقت فراغت شکل می گیرند. هدف فراهم آوردن امکانات تفرجی می باشد. عناصر و جاذبه های طبیعی (گیاه، آب، و…) هم در خدمت این امر قرار می گیرند. پارکهای شهری انواع گوناگونی دارند (پارک های همسایگی، محلی، منطقه ای و شهری) که هدف مشترک آنها فراهم آوردن امکانات جهت پر کردن وقت فراغت شهروندان با تفرج سالم می باشد. حوزه خدمات هریک از این پارک ها با عنوان شان تطابق دارد و همانطور ارتباط مستقیم با نوع وقت فراغت دارند تقاضای تفرجی برای دو نوع (روزنانه، هفتگی) از سه نوع وقت فراغت عمده شهروندان (روزنانه، هفتگی و سالانه) عمدتاً از طریق پارک های شهری برآورده می شود و در ارتباط با فراغت سالانه نیز معمولاً نیاز های تفرجی کم در آمدترین شهروندان را این گونه پارک ها پوشش می دهند. در پارک های جنگلی تفرج هدف فرعی و در پارکهای شهری هدف اصلی می باشد. منتها نوع فرصت های تفرجی در دو سیستم یاد شده کاملاً متفاوت بوده و در واقع دو سیستم تکمیل کننده نیاز های تفرجی جامعه می باشند. شایان ذکر است وقت فراغت وجود عینی دارد اگر جامعه برای این وقت برنامه نداشته باشد آن وقت است افراد برای خود برنامه ریزی می کنند که در بسیار موارد به نفع جامعه نیست. اگر میگویم تفریحات نا سالم نه، پس باید فرصت تفریح و تفرج سالم را فراهم آوریم. پارک های جنگلی وشهری این خدمت ارزنده را ارائه می دهند.

هردو رویکرد مورد بحث مرزبندی جدی خود را با فعالیت های انسانی در امور مسکونی ، صنایع، زراعی، باغی و … دارند. پارک های شهری و پارک جنگلی دست کاشت و فضای های سبز حاشیه شهری ، منابع جنگلی واقع در حریم و … سیستم جنگل داری شهری (Urban Forestry) را شکل می دهند دقیقاً هدف از ایجاد و مدیریت سیستم این بوده در کنار توسعه صنعت، زراعت و باغداری و … که در تضاد با محیط زیست طبیعی در جریان بوده اند ( و می باشند) در جهت حفظ پیوند شهروند با طبیعت جهت برآورد نیاز های روحی و روانی شبکه از محیط طبیعی و شبه طبیعی در سرزمین شکل بگیرد.

امر احاله مدیریت یا به بیان بهتر واگذاری به بخش های اغلب غیر متخصص که با کمال تاسف تا آنجا ارتقا یافته که احتمال فروش پارک و فضای سبز رسانه ای می شود. معمولاً عدم توجیه اقتصادی مدیریت دولتی را بهانه این عمل ویرانگر قرار می دهند. از این رو نیاز است در چارچوب معیار های علمی تعریف شده ارزش گذاری معمول و بازده اقتصادی جنگلداری شهری با مراکز صنعتی ، مسکونی باغداری و زراعت و … مورد مقایسه و قضاوت قرار گیرد. اساساً ارزش گذاری پارک و فضای سبز شهری برمبناء خدمات محیط زیستی، نقش آن ها در توسعه تکنوسفر بر آورد و همانطور درجه فراوانی منابع، شاخص پایداری محیط زیستی (ESI) سرزمین در برآورد ارزش آن موثر می باشد. علاوه بر ارزش تفرجی، ارزش گذاری این منابع برمبناء کاتاگوریهای عمده خدمات محیط زیستی بر آورد می شود که شامل:

– تنظیم عملکرد اتمسفر (ترکیبات گاز های جوی ، اقلیم و آب و هوا، رژیم های اختلالی و…) برای مثال عملکرد منابع جنگلی بر اساس تحقیقات انجام گرفته در نروژ بطور متوسط حدود ۱۶ برابر فرآورد های تولید چوب یا میوه و یا محصول زراعی ارزش گذاری شده است

– تنظیم عملکرد هئیدروسفر (تامین و تنظیم آب یا به بیانی آبخیزداری شهری) برای مثال ارزش عملکرد جنگل های امریکا بطور متوسط ۱۵برابر فرآورد های چوبی برآورد شده است

– تنظیم عملکرد پدوسفر (تکامل خاک، کنترل فرسایش) جنگل به ویژه پهن برگان سازنده خاک و گونه باغی و زراعی مصرف کننده محسوب می شوند

– همانطور در برآورد ارزش ، نقش این منابع در تنظیم عملکرد بیوسفر(چرخه زنجیره غذائی ، تیمار مواد زائد، گرده افشانی، کنترل بیولوژیک، تنوع زیستی و…) ملحوظ می شود

شایان یادآوری است که با منظور نمودن درجه فراوانی زیست بوم ها، شاخص پایداری محیط زیستی سرزمین ارزش سالیانه محیط زیست طبیعی جهان (حدود ۳۰تریلیون) تقریباً دو برابر تمام کالا ها و خدمات تولید شده درسطح جهان می باشد.

حسب تحقیقات علمی انجام گرفته ( اصل منابع این نوشتار را در آرشیو مجله علمی طبیعت که معتبرترین مجله علمی جهانی می باشد می توان بررسی کرد) در معیار جهانی اگر زمین زراعی و باغی مبنا باارزش x فرض کنیم. ا رزش زیست بوم های عمده حدوداً معادل خواهد بود با:

– تالاب ها : ۱۶۰ x

– دریاچه و رودخانه: ۹۲ x

– اراضی ساحلی: ۴۴ x

– جنگل : ۱۱ x

– مرتع : ۳ x

در یک جمعبندی می توان گفت بر مبنا عملکرد محیط زیستی دست آورد اقتصادی پارک های مورد بحث بطور متوسط در واحد سطح حدود پانزده برابر زراعت و باغ می باشد لذا واگذاری بخاطر عدم توجیه اقتصادی بهیچوجه موضوعیت ندارد. ارزش واحد سطح پارک و فضای سبز از نظر برگشت سرمایه بر جامعه به مراتب چندین برابر دیگر پروژه های تولیدی می باشد. منتها تولیدات از نو بازاری نیست مسلم است دیدگاهی که پارک را خود گردان تلقی و بر آن اساس مجموعه پارک را به بخش غیر متخصص واگذار می کند جهل مطلق است . البته در مدیریت علمی پارک جایگاه مشارکت و مقوله مدیریت امتیازی (Concession Management) تعریف شده است که بحث آن در حوصله این نوشتار نیست. حرف آخر اینکه در اغلب نقاط دنیا معمولاً مجریان پروژه های توسعه (اعم از خطی و لکه ای) تلاش دارند پروژه با اراضی طبیعی تداخل پیدا نکند می دانند اگر چنین اتفاقی بیفتد هزینه پروژه کمر شکن بوده و اجرای آن در مواردی نمی تواند اقتصادی باشد ولی در سرزمین ما درست برعکس است منابع طبیعی از نظر حضرات بی ارزش و مجانی تلقی می شود.