اپیدمی مصرف قلیان در کشور/ افزایش تمایل خانم‌ها به مصرف دخانیات
مهر – ردیف نشسته‌اند روبه‌روی هم. دست هر کدام شلنگ‌قلیانی است و بعد از هر جمله پکی عمیق به آن می‌زنند. پشت این میزهای سنگی ساعت‌ها می‌نشینند به حرف. اگر زمانی کافه‌ها محل بحث‌های روز و تحلیل‌های فرهنگی و ادبی بود، امروز قهوه‌خانه‌های جدید نیز در رقابت با کافه‌های آن زمان پاتوق برخی از جوانان و دانشجویان شده است.
اما سوی دیگر این چرخه، جامعه پزشکی و جامعه شناسان هستند که از رشد مصرف قلیان در میان جوانان و به ویژه خانم‌ها نگرانند و آن را خطری برای سلامتی نسل آینده می‌دانند. یک فوق تخصص ریه به خانواده‌ها هشدار می‌دهد با وجود اینکه علایم بالینی مصرف قلیان دیر ظهور می‌کند، اما مضررات‌ش از سیگار بیشتر است.
دکتر صمد قدرتی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران معتقد است: توتون‌های استفاده شده در قلیان علاوه بر مضرراتی که مشابه سیگار دارند به خاطر مواد افزودنی دیگری که برای طعم بخشیدن و بو بخشیدن به آن اضافه می‌شود ایجاد یک سری علایم حساسیت چه به صورت پوستی و چه به صورت تنفسی می‌کند و در پاره‌ای موارد باعث نمایان شدن آسم خفته در افراد می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: قلیان می‌تواند روی سیستم قلبی، عروقی و ریوی تأثیرات سوء داشته باشد، همچنین دود سیگار و قلیان در مراحل اولیه باعث ایجاد تنگی در مجاری هوایی کوچک و بتدریج با افزایش میزان مصرف باعث تنگی مجاری هوایی بزرگتر و تشدید تنگی نفس می‌شود.
به گفته قدرتی استفاده از تنباکو به دلیل اینکه در مراحل اولیه‌اش تا چندین سال علائمی از لحاظ بالینی ایجاد نمی‌کند افراد احساس می‌کنند که هیچ عارضه‌ای ندارند و حتی میزان مصرفشان را نیز زیاد می‌کنند؛ در حالی که سموم داخل توتون و تنباکو یک حالت تجمعی پیدا می‌کنند و وقتی سطح سرمی‌شان از یک حد معینی بالاتر رفت باعث ایجاد اختلال در نحوه تنفس، تعداد تنفس و تست‌های تنفسی می‌شوند، در نتیجه فرد علاوه بر اینکه دچار انسدادهای مزمن ریوی می‌شود مشکل آسم نیز به دنبالش اضافه می‌شود و برای کنترل بیماری‌اش به اقدامات درمانی بیشتری نیاز پیدا می‌کند.
قلیان‌های اعتیاد آور
می‌گویند کشیدن قلیان اعتیادآور نیست اما آنها که ناخواسته هر صبح یا غروب روانه قهوه‌خانه‌ها می‌شوند به این گفته چندان اعتقادی ندارند. متخصصان حوزه اعتیاد نیز این موضوع را تأیید می‌کنند. یک متخصص ترک اعتیاد در این ارتباط می‌گوید: برخی‌ها تصورشان بر این است که مصرف قلیان ضررش کمتر از سایر مواد دخانی است اما به یاد داشته باشیم که قلیان هم زمینه اعتیاد را فراهم می‌کند.
دکتر جمال باقری تأکید می‌کند: مواد شیمیایی در توتون‌های صنعتی همانند هیدروکربن‌های آروماتیک که باعث معطر شدن توتون‌ها می‌شود، حساسیت و آلرژی را در بدن به دنبال دارد و اثرات سرطان‌زایی آن همانند سایر مواد دخانی است.
بر خلاف اعتقادات و باورهای افراد قدیمی که قلیان را بی ضرر می‌دانستند، دود منتشره از قلیان حاوی مقادیر زیادی مواد سمی است که این مواد سبب بروز سرطان ریه، بیماریهای قلبی، عروقی و… می‌شود. ضمن اینکه نیکوتین قلیان نیز مانند سایر موارد دخانی، اعتیادآور است.
بررسی‌های کمیته مبارزه با استعمال دخانیات وزارت بهداشت درمان و علوم پزشکی نشان می‌دهد که در حال حاضر ۱۵ درصد جوانان کشور مصرف‌کننده مستمر قلیان هستند که به دلیل دسترسی آسان به آن احتمالاً سراغ دیگر مواد دخانی هم خواهند رفت. این آمار از آنجا نگران کننده است که جامعه کنونی ایران بدون آگاهی از عواقب استفاده از قلیان از آن به عنوان یک وسیله برای تفریح استفاده می‌کنند.
دکتر رسول انتظارمهدی دکترای اپیدمیولوژی هم در رابطه با مضرات مصرف قلیان می‌گوید: قلیان یکی از مواد دخانی است که چون مصرف آن همراه با نوعی پک زدن عمیق همراه است، لذا مصرف طولانی مدت آن باعث بروز بیماریهای ریوی از جمله «آنفیزم» که جزو بیماریهای غیرقابل درمان است، می‌شود. وی ادامه می‌دهد: فردی که قلیان مصرف می‌کند هنگام تنفس، حجم مفید ریه را از دود پر می‌کند که این خود عامل بروز سرطان دهان می‌شود.
او معتقد است: مواد شیمیایی که در ساخت تنباکوهای قلیان مورد استفاده قرار می‌گیرند دارای فلزات سنگینی هستند که می‌توانند عامل بروز بیماریهای کبدی و یا کلیوی در فرد مصرف‌کننده باشند.
قلیان ریشه بیماریهای غیرقابل درمان
محمد هاشمی، فوق تخصص ریه نیز در این رابطه می‌گوید: قلیان یکی از مواد دخانی است که چون مصرف آن همراه با نوعی پک زدن عمیق همراه است، لذا مصرف طولانی مدت آن باعث بروز بیماریهای ریوی از جمله «آمفیزم» که جزو بیماریهای غیرقابل درمان است، می‌شود. فردی که قلیان مصرف می‌کند هنگام تنفس، حجم مفید ریه را از دود پر می‌کند که این خود عامل بروز سرطان دهان می‌شود.
او ادامه می‌دهد: مواد شیمیایی که در ساخت تنباکوهای قلیان مورد استفاده قرار می‌گیرند دارای فلزات سنگینی هستند که می‌توانند عامل بروز بیماریهای کبدی و یا کلیوی در فرد مصرف‌کننده باشند. همچنین قلیان باعث اعتیاد به نیکوتین می‌شود که هر چه بیشتر استفاده شود اعتیاد به آن هم بیشتر است. استفاده مشترک ازقسمت دهانی قلیان هم موجب انتقال بیماریهای واگیرداری چون سل و هپاتیت است.
مشکلات را می‌دانیم اما قلیان می‌کشیم
فضا پر از دود و همهمه و قل‌قل قلیان است. روی هر تخت دو سه نفری لم داده‌اند و میان حرف هایشان پکی هم به قلیان می‌زنند. آنها که پیش‌کسوت‌اند شیرین‌کاری هم می‌کنند و دود را به شکل حلقه‌ای بیرون می‌دهند. قلیان دست به دست می‌چرخد تا زمانی که سرخی زغال به خاکستر تبدیل شود و چای قوری هم ته بکشد.
ریحانه به همراه دوستانش هر غروب پاتوق‌شان یکی از قهوه‌خانه‌هایی میانه شهر است؛ می‌گوید همه مضرات قلیان را می‌داند و خوب هم به یادش است که هر پک قلیان معادل چند نخ سیگار است اما باز هم قلیان می‌کشد. او قلیان کشیدن را فرصتی برای دورهمی‌های دوستانه می‌داند و معتقد است هنوز پیشنهاد بهتری برای جایگزینی با قلیان به ذهن او و دوستان‌اش نرسیده است.
دختران رکورد زدند
گرایش دختران و زنان ایرانی به مصرف قلیان شاید ریشه تاریخی داشته باشد؛ یا این که دختران قلیانی مانند دختران سیگاری قضاوت نمی‌شوند. دلیل اش هر چه باشد بر اساس آمارها دختران گرایش بیشتری به مصرف قلیان دارند.
شهرام محمدی آسیب‌شناس با اشاره به مشکلات اساسی زنان و دختران در جامعه می‌گوید: قلیان کشیدن دختران و پسران در مراکز تفریحی صحنه‌های مناسبی نیست، خانواده‌ها با فضاهایی روبرو می‌شوند که چند نفری روی تخت سفره‌خانه‌ها لم داده و در حال کشیدن قلیان هستند. اما برخوردهای سلبی نیز چاره‌ساز نیست.
او ادامه می‌دهد: باید فضاهایی در شان خانم‌ها برای دور هم جمع کردن آنها ایجاد شود. متأسفانه بسیاری از مراکز تفریحی ما غروب‌ها به آقایان اختصاص دارد و در فضاهای دانشگاهی نیز فضاهای آزاد بیشتر به آقایان تعلق دارد و دختران دانشجو کمتر می‌توانند به فعالیت ورزشی و تفریحی بپردازند.
محمدی تاکید می‌کند: استعمال قلیان دور از شأن زنان ایرانی است و هنوز هم نگاه‌های سنگین به زنانی که دخانیات مصرف می‌کنند وجود دارد؛ هرچند در میان نسل جوان قبح این مسئله ریخته شده است.
پدیده مصرف قلیان و دیگر انواع دخانیات گرچه هیچ وقت در فرهنگ ایرانی پذیرفته نشده اما در بررسی علت گرایش دختران به قلیان به تاریخچه قلیان در ایران برخورد می‌کنیم. در گذشته در مصرف قلیان خانواده‌های پادشاهان به خصوص در دوره قاجار این شیوه رواج داشته است. بسیاری از عکس و نقاشی‌هایی که از آن زمان باقی مانده زنان دوران قاجار را در حال کشیدن قلیان نشان می‌دهد.
سه عامل گرایش دختران به قلیان
سه عامل، تفریح، فشار همسالان، برابری با پسرها؛ یافته‌های یک پژوهش دانشگاهی دربارهٔ گرایش دختران به قلیان است.
در این پژوهش که توسط لیلا حمزه گردشی، زینب حمزه گردشی، نیره اعظم حاجی خانی انجام شده، آمده است: احساس لذت و شادمانی همزمان با مصرف قلیان توسط تمام دختران مصرف‌کننده بیان شد. علاوه براین دختران با کشیدن قلیان در مکان‌های عمومی احساس غرور و بزرگی می‌کردند، و احساس می‌کردند که از محدودیت‌های زنانه عبور کردند.
مضمون دیگری که از مصاحبه‌ها انتزاع شد، تأثیر بی‌تفاوتی خانواده نسبت به رفتارهای نوجوان، مشکلات ارتباطی والدین-نوجوان، الگوبرداری از والدین مصرف‌کننده و فشار و تشویق همسالان برای مصرف قلیان بود. عوامل اجتماعی تسهیل کننده مصرف قلیان از دیدگاه نوجوانان دختر، مقبولیت اجتماعی مصرف قلیان توسط زنان نسبت به سایر مواد دخانی، دسترسی آسان و ارزان در قهوه‌خانه‌های سنتی بیان شده است.
از نظر دختران، چون قلیان قدمت زیادی دارد تاریخی و سنتی بوده، هیچ وقت در تاریخ ما برای زنان ممنوعیت نداشت؛ بنابراین برای فرد، خانواده و اجتماع قابل پذیرش می‌باشد.
نتایج مطالعه حاضر مطابق با بررسی جهانی مصرف دخانیات نشان داد که دختران تمایل زیادی به مصرف سایر محصولات دخانی به غیر از سیگار ارند. این مسئله به فقدان نظارت دقیق و رفتار پذیرفته شده اجتماعی در مورد مصرف قلیان نیز برمی‌گردد.
نتایج مطالعه حاضر حاکی از تأثیر بالای همسالان بر تجربه و تداوم مصرف قلیان است. این موضوع مشابه با الگوی سوء مصرف مواد، انعکاسی از تغییرات اجتماعی و محیطی در دوره نوجوانی است. این موضوع ممکن است به تعاملات اجتماعی با همسالان و فرایند اجتماعی شدن نوجوان برگردد. نوجوانان به دنبال فرصت‌هایی هستند که با همسالان خود ارتباط برقرار کنند؛ بنابراین مصرف قلیان ممکن است برای نوجوانان جذاب و پذیرفته شده باشد.
یافته‌های این پژوهش حاکی از تأثیر بالای همسالان، نرم‌های اجتماعی و دسترسی آسان به قلیان در سفره خانه‌های سنتی بر گرایش نوجوانان به مصرف قلیان است؛ بنابراین سیاست‌ها و برنامه‌های ارتقای سلامت نه تنها باید به اجرای قوانین منع فروش دخانیات به نوجوانان زیر ۱۸ سال توجه داشته باشند، بلکه باید بر روی پذیرش اجتماعی مصرف قلیان در دختران نیز تمرکز داشته باشند.
مصرف قلیان اپیدمی شده است
به گفته کارشناسان سن مصرف دخانیات در کشور کاهش یافته و میل استعمال به دخانیات نیز بین سنین پایین و نوجوانان افزایش پیدا کرده‌است اما این مسئله تنها در ایران نیست و در سطح جهان شاهد آن هستیم.
دکتر زهرا حسامی معاون درمان مرکز تحقیقات کنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی می‌گوید: متأسفانه شاهد پدید آمدن ادوات جدید استعال دخانیات و رغبت مردم به استفاده از این نوع مواد دخانی از جمله قلیان هستیم. مصرف آن نیز در کشور ما متأسفانه باب شده‌است و ما باز هم شاهد افزایش شیوع مصرف قلیان بین افراد جوان و دخترها هستیم. در سال‌های اخیر اتفاقات خوبی در حوزه دخانیات افتاده‌است که از میان آنها می‌توان به ممنوعیت استعمال دخانیات در اماکن عمومی اشاره کرد. البته این موضوع بیشتر شامل سیگار می‌شود ولی در رابطه با قلیان ما همچنان با معضل زیادی روبه‌رو هستیم. در بسیاری از اماکن تفریحی و مکان‌هایی که افراد برای گردش مراجعه می‌کنند می‌بینیم که قلیان استفاده می‌شود.
وی همچنین دربارهٔ اپیدمی مصرف قلیان هشدار داد و آن را بسیار خطرناک‌تر از سیگار توصیف کرد. دکتر حبیب امامی – عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی- در خصوص وضعیت مصرف دخانیات در کشور گفت: تا زمانی که سیاست‌های مشترک بین گروه‌های مختلفی که در رابطه با دخانیات کار می‌کنند، پیدا نکنیم و به آن عمل نکنیم وضعیت همین‌طور باقی می‌ماند. وی یادآور می‌شود: آمار شیوع سیگار در سال ۷۶ که وارد دانشگاه شهید بهشتی شدم با امروز یکسان است. این موضوع نشان می‌دهد که هیچ تغییری در شیوع سیگار و دخانیات ایجاد نشده و قلیان نیز اضافه شده است.
بسیاری از افرادی که قلیان مصرف می‌کنند به خوبی از زیان‌های آن مطلع هستند اما همچنان به مصرف آن ادامه می‌دهند. دلیل آن بیکاری باشد یا نبود تفریح، یا مکان‌های مناسبی برای دور هم جمع شدن، نشان می‌دهد سیاست‌های مقابله با این پدیده همچنان ناکارآمد است.
