اصرار بر اطلاعات اشتباه و اعتمادی که خدشه‌دار شد
«نظریه را رد نمیکنیم ولی فعلا هیچ مدرکی مبنی بر تأیید آن نیز نیست»... شنیدن این جمله کلیدی از سوی مسئولان حمل‌ونقل هوایی کشور، شاید حداقل توقع مردمی بود که با شنیدن خبر سقوط هواپیمای اوکراینی در حوالی تهران سه روز سخت را با شنیدن شایعات تلخ گذراندند که در نهایت هم به حقیقت بدل شد.
به گزارش ایسنا، تنها چند ساعت پس از انتشار خبر دردناک سقوط هواپیمایی در نزدیکی تهران، برخی رسانه‌های خارجی همچون ایندیپندنت و نیویورک تایمز با استناد به برخی تصاویر منتشر شده از محل سقوط هواپیما، این شائبه را مطرح کردند که ممکن است هواپیما براثر اصابت موشک یا تیراندازی ساقط شده باشد. ادعایی که در نخستین ساعات انتشار غیرقابل باور به‌نظر می‌رسید، اما با اقدام مقام‌های اوکراینی بر اهمیت آن افزوده شد. سفارت اوکراین در تهران که ابتدا در بیانیه‌ای علت سانحه را نقص فنی اعلام کرده بود، با برداشتن این بیانیه از وبسایت خود، اعلام نظر در این ارتباط را نیازمند تحقیقات بیشتر دانست.
خبرگزاری دانشجویان ایران از همان دقایق نخست مطرح شدن شائبه ساقط شدن هواپیما، براساس وظیفه ذاتی رسانه‌ای خود که اطلاع‌رسانی شفاف و رفع ابهام مخاطبان و خانواده جان‌باختگان بود، بررسی صحت این شایعه را از نهادهای مختلف مسئول حمل‌ونقل هوایی کشور خواستار شد. تماس‌های مکرری با مسئولان سازمان هواپیمایی کشوری و وزارت راه و شهرسازی به‌عنوان نهاد بالادستی مسئول حمل‌ونقل هوایی در کشور برقرار شد.
پس از تماس‌های مکرر، مدیرکل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی اعلام کرد که “گزارش اولیه دلایل این سانحه درحال نهایی شدن است؛ اما پس از نهایی شدن در اختیار صدا و سیما قرار می‌گیرد”. وی همچنین در گفت‌وگویی با اشاره به این که “هیچ کدام از شایعاتی که درباره نحوه بروز سانحه و سقوط هواپیمای ۷۳۷ مطرح می‌شود را فعلا نمی‌توان تایید کرد”، گفت: “جعبه سیاه هواپیما در اختیار ما است و براساس قانون ما باید تعیین کنیم که کجا و چگونه خوانده شود.”
تماس‌ها ادامه پیدا کرد تا در نهایت حوالی ساعت ۱۸ چهارشنبه رییس سازمان هواپیمایی در گفت‌وگوی غیر رسمی با ایسنا ابراز کرد که “هواپیما قبل از پرواز نقص فنی نداشته است، اما دلیل این سانحه مشخص نیست”. او در پاسخ به شائبه‌های مطرح شده درباره اصابت موشک یا جسم خارجی به هواپیما نیز با رد این احتمال، پاسخ به شایعه را به بیانیه‌ای موکول کرد که قرار بود تا ساعتی بعد از طریق این سازمان منتشر شود.
در زمانی که مسئولان سازمان هواپیمایی درحال تدارک گزارش اولیه بررسی دلایل سانحه بودند، موج خبری برگرفته از شایعات اولیه در رسانه‌های غربی درحال تشدید بود و حالا رسانه‌هایی که احتمال ساقط شدن هواپیما را مطرح می‌کردند این ادعا را به تایید برخی نهادها و موسسات بررسی ایمنی هوایی در جهان رسانده بودند.
از سوی دیگر ولادیمیر زلینسکی، رییس جمهور اوکراین در اظهاراتی عنوان کرد که “همه احتمالات ممکن از آن‌چه که روی داده است باید بررسی شود و کارشناسان اوکراینی برای تحقیق در این موضوع به تهران سفر خواهند کرد”. او همچنین نسبت به گمانه‌زنی‌ها و نظریه‌های تایید نشده درخصوص سانحه سقوط هواپیما هشدار داده بود و در صفحه اجتماعی خود نوشته بود “از همه می‌خواهم از گمانه‌زنی و مطرح کردن نظریه‌های تایید نشده درباره سانحه خودداری کنند. “
پیگیری‌ها از مسئولان بالاخره حوالی ساعت ۲۱ چهارشنبه نتیجه داد و وزیر راه و شهرسازی در گفت‌وگو با ایسنا صراحتا اعلام کرد که “شایعات مطرح شده درباره نحوه سقوط هواپیمای ۷۳۷ اوکراینی حوالی فرودگاه امام خمینی (ره) درست نیست” و تصریح کرد که “نقص فنی هواپیما موجب آتش سوزی و سقوط آن شده است”.
محمد اسلامی -وزیر راه و شهرسازی- درباره شایعات برخی رسانه‌های خارجی درباره طبیعی نبودن علت سقوط این هواپیما گفت: “شایعاتی مبنی بر تروریستی بودن، انفجار یا تیراندازی به هواپیما به عنوان علت بروز سانحه و سقوط هواپیمای ۷۳۷ اوکراینی درست نیست و نقص فنی دلیل این حادثه بوده است”.
وی با بیان اینکه “اگر چنین اتفاقاتی که در فضای مجازی و برخی سایت‌های خارجی عنوان می‌شود رخ داده بود، هواپیما باید در آسمان منفجر می‌شد”، افزود: “اما این اتفاق نیفتاد؛ چرا که نقص فنی هواپیما موجب شد هواپیما دچار آتش سوزی شود و پس از قطع سیستم‌های مخابراتی و کنترلی سقوط کند. شاهدان عینی نیز این موضوع را دیده و تایید می‌کنند”.
این موضع‌گیری وزیر راه که بالاترین مقام مسئول صنعت حمل‌ونقل هوایی غیرنظامی در ایران است، به‌عنوان سندی معتبر مورد استناد رسانه‌های داخلی قرار گرفت. این در شرایطی بود که رسانه‌های خارجی به شکل فزاینده‌ای بر احتمال ساقط شدن هواپیما تاکید داشتند. نهایتا دقایقی پس از موضع‌گیری وزیر راه، گزارش اولیه سانحه هواپیمای بوئینگ ۸۰۰-۷۳۷ از سوی سازمان هواپیمایی نیز منتشر شد که در آن تصریح شده بود “هیچ پیام رادیویی توسط خلبان در خصوص شرایط غیر معمول دریافت نشده است” و “مسیر برخورد هواپیما نشان‌دهنده این است که هواپیما که ابتدا به سمت غرب در حال خروج از محدوده فرودگاه بوده و پس از بروز یک مشکل فنی به سمت راست گردش کرده و در زمان سقوط دارای خط سیری در مسیر بازگشت به فرودگاه بوده است. “
تاکید مسئولان هوایی بر بروز نقص فنی و رد قطعی شایعات مطرح شده مسیر خبری رسانه‌های داخلی را وارد فاز جدیدی کرد. در چنین شرایطی این سناریو مطرح می‌شد که با طرح این شایعات، تلاش برای وارد کردن فشار بر ایران و ایجاد یک پروپاگاندای سیاسی در دستور کار قرار گرفته است. قطعیت مواضع شخص وزیر راه و سازمان هواپیمایی نیز راه را بر هرگونه شکی می‌بست. چون این فرضیه مطرح بود که تمام فعالان حمل و نقل هوایی می‌دانند که جعبه سیاه هواپیما به زودی و در حضور نمایندگان کشورهای ذینفع بازگشایی خواهد شد و بنابراین امکان اینکه اظهارات غیرصادقانه‌ای از سوی مسئولان ایرانی در این شرایط مطرح شود بی‌منطق خواهد بود.
درحالی که صبح فردای روز سقوط هواپیما و درپی مواضع مطرح شده از سوی ایران، برخی رسانه‌های خارجی همچون رویترز، آسوشیتد پرس و… با تغییر مواضع قبلی، احتمال ساقط شدن هواپیما را پایین اعلام کردند، غروب پنج‌شنبه و درپی اعلام موضع مقام‌های آمریکایی و کانادایی که حاکی از اطلاعاتی بود که برخورد موشک به هواپیما را تایید می‌کرد، رئیس سازمان هواپیمایی در مواضعی جدید گفت: “برخورد موشک به هواپیمای اوکراینی از لحاظ علمی غیر ممکن است و چنین شایعاتی، هیچ گونه منطقی ندارد. ” ساعتی بعد مدیرکل دفتر بررسی سوانح سازمان هواپیمایی کشوری نیز درباره ادعاهای مقامات آمریکایی و رسانه‌های خارجی مبنی بر برخورد موشک به هواپیمای بویینگ ۷۳۷ که حوالی فرودگاه امام سقوط کرد، گفت: “هیچ مستندی در این زمینه تاکنون پیدا نکرده‌ایم و دلایل متقنی داریم که حاضریم آن را در حضور همه رسانه‌ها مطرح کرده و این شایعه را رد کنیم. “
این اظهارات از سوی مسئولان سازمان هواپیمایی، فضای خبری را به یک دو قطبی سیاه و سفید تبدیل کرد که شرایط کاری را برای رسانه‌های داخلی دشوارتر می‌کرد. شاید اگر مسئولان هوایی تنها به این‌جمله بسنده می‌کردند که “هرچند احتمال ساقط شدن هواپیما تایید نمی‌شود، اما این احتمال در بررسی‌ها و مطالعات مورد بررسی قرار خواهد گرفت” افکار عمومی آمادگی آن را داشت که صبح شنبه با تایید شدن نهایی شایعات، این‌چنین در بهت و شوک فرو نرود. چنان که رییس‌جمهور اوکراین نیز روز جمعه اعلام کرده بود که “احتمال اینکه یک موشک هواپیمای مسافربری اوکراین را در ایران ساقط کرده باشد منتفی نیست، اما هنوز تایید هم نشده است”.
نهایتا در ساعات اولیه صبح شنبه، ستاد کل نیروهای مسلح در اطلاعیه‌ای درباره دلیل سقوط هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ هواپیمایی اوکراین در تاریخ ۱۸ دی‌ماه، از حقیقتی پرده برداشت که مردم را در بهت فرو برد. ستاد کل نیروهای مسلح در اطلاعیه‌ای رسما اعلام کرد که هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ هواپیماییِ اوکراین نه بر اثر نقص فنی که با شلیک مستقیم موشکِ پدافندی مورد اصابت قرار گرفته و سقوط کرده است. ستاد کل دراطلاعیه خود در عین حال سانحه را «خطای انسانی و غیرعمد» توصیف کرد و «پروازهای جنگی نیروهای تروریست آمریکایی در پیرامون کشور» و «برخی اخبار درباره مشاهده اهداف هوایی درحوالی مراکز راهبردی» را موجب «بالا رفتن حساسیت مجموعه‌های پدافند هوایی» کشور عنوان کرد.
رئیس‌جمهور نیز در بیانیه خود خبر داد که «متأسفانه خطای انسانی و شلیک اشتباه، به یک فاجعه بزرگ منجر شد و ده‌ها انسان بی‌گناه قربانی شدند» و در ادامه تاکید کرد که «این حادثه دردناک موضوعی نیست که به سادگی بتوان از کنار آن گذشت. می‌بایست تحقیقات تکمیلی برای شناسایی کلیه علل و عوامل این فاجعه ادامه یافته و مسببین این اشتباه نابخشودنی مورد پیگرد قانونی قرار گرفته و نتایج به استحضار ملت شریف ایران و خانواده‌های قربانیان برسد.»
ساعاتی بعد، مدیر کل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی در گفت‌وگویی به ایسنا اظهار کرد که درپی استعلام از نهادهای مسئول، به این سازمان اطمینان داده شده بود که موشکی به سمت هواپیمای خطوط هوایی اوکراین که روز چهارشنبه در حوالی تهران سقوط کرد، شلیک نشده بوده و خودش نیز از طریق صداوسیما امروز متوجه واقعیت شده است. وی در پاسخ به اینکه چرا پیشتر تصریح کرده بود که دلایل متقنی داریم که حاضریم آن را در حضور همه رسانه‌ها مطرح کرده و این شایعه را رد کنیم؟ ابراز کرد: “اطلاعات متقن من این بوده که زمان بروز این سانحه با عملیات موشکی که در عراق انجام دادیم فاصله داشت و دلیل دیگر من هماهنگی با سازمان هواپیمایی و شرکت فرودگاه‌ها بوده که عملیات موشکی در غرب کشور انجام شده، ولی این سانحه در مرکز کشور رخ داده است.”
مدیر کل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی در ادامه در واکنش به اینکه آیا اطلاعات غلط مطرح شده از سوی سازمان هواپیمایی باعث خدشه‌دار شدن اعتماد عمومی به این سازمان فنی نمی‌شود؟ گفت: “سازمان هواپیمایی باید از این موضوع خبر می‌داشت و با توجه به اینکه ما از این اقدام پدافندی خبردار نبودیم، ولی از حمله به پایگاه‌های آمریکایی خبردار بودیم، جمع‌بندی ما این‌چنین بود.”
کمی بعد سردار حاجی‌زاده، فرمانده هوافضای سپاه با اشاره به بیانیه صبح روز شنبه ستاد کل نیروهای مسلح تصریح کرد: “آنانی که تا قبل از این بیانیه دفاع می‌کردند و می‌گفتند که این حادثه اصابت موشک نیست و تحت بررسی است اولاً عرض می‌کنم که آنان براساس دانسته‌های خودشان داشتند عمل می‌کردند”. فرمانده هوافضای سپاه افزود: “آنان از این حادثه خبر نداشتند؛ بنده وقتی مطلع شدم، صبح روز چهارشنبه این خبر را بلافاصله به مسئولان اطلاع دادم. به من گفتند که هدفی را زدیم، ولی تقارن آن یک مقدار من را به شک انداخت. من در غرب کشور بودم، ولی بلافاصله به سمت تهران آمدم. ولی بین راه با مسئولان تماس گرفتم و گفتم این اتفاق افتاده و من احتمال بالا می‌دهم که هواپیمای خودی را زدیم.”
وی ادامه داد: “تا برسم به تهران دیدم ستاد کل نیروهای مسلح به شکل معمول یک تیم بررسی حادثه تشکیل داده و این تیم و کسانی که در این قضیه دخیل بودند را قرنطینه کردند؛ یعنی ما اجازه نداشتیم چیزی را به کسی بگوییم ما اطلاع رسانی را کرده بودیم، ولی لازم بود این بررسی صورت گیرد. این که خبر چگونه اطلاع رسانی شود برای این نبوده که کسی بخواهد کتمان کند، بلکه روال همین است که ستاد کل این را بررسی کند.” حاجی‌زاده یادآور شد: “اینکه سازمان هواپیمایی محکم اصابت موشک را رد می‌کردند، چون براساس دانسته‌های خود عمل می کردند و اعلام می‌کنم که هیچ گناهی ندارند، مقصر نیستند و هرچه تقصیر است بر عهده ماست. هم هواپیما در مسیر بوده و خطایی نداشته و هم سازمان هواپیمایی و شرکت فرودگاهی همه درست عمل کردند. اگر خبط و خطایی بوده یکی از عناصر ما انجام داده و چون در نیروهای تحت امر ما است مسئولیت آن با ماست و باید جوابگو باشیم.”
اظهارات فرمانده هوافضای سپاه درحالی اتهام صادق نبودن را از دوش مسئولان حمل‌ونقل هوایی بر می‌دارد، اما نافی این نیست که بالاترین مسئولان این صنعت، باید برای پاسخگویی به بازماندگان فاجعه‌ای که توجه همه مردم ایران و حتی کشورهای خارجی را به خود جلب کرده، مواضع هوشمندانه‌تری اتخاذ کنند و حتی اگر یک درصد این احتمال را می‌دهند که شائبه‌های مطرح شده صحت داشته باشد، وضعیت را به درستی برای افکار عمومی روشن کرده و ضمن تاکید بر اینکه چنین شایعاتی تاکنون تایید نشده است، حداقل احتمال بررسی این فرضیه را رد نکنند؛ نه اینکه بلافاصله فرضیه نقص فنی را عامل سقوط هواپیما مطرح کنند.
طبیعی است که وزارت راه و شهرسازی و سازمان هواپیمایی نهادهایی غیرسیاسی و تخصصی شناخته شده و هرگونه اظهارنظر غیرکارشناسی، ضمن آسیب بزرگ بر اعتماد عمومی که بزرگترین سرمایه در چنین شرایطی است، اعتبار صنعت هوانوردی ایران را نیز زیر سئوال می‌برد. در چنین شرایطی، رسانه‌های داخلی نیز که تکیه اصلی‌شان بر مواضع رسمی مقام‌های مسئول است، از پیش بازندگان رقابت نابرابر رسانه‌ای با همتایان جهانی خود هستند که در نهایت و پس از روشن شدن واقعیت، باید بیش از پیش در تلاش برای جلب اعتماد مخاطبانشان بکوشند و هزینه اطلاعات نادرست منابع رسمی خود را بپردازند. از همه مهم‌تر داغدیدگان و بازماندگان حادثه‌اند که حالا درکنار غم از دست رفتن عزیزانشان، غمی دوچندان را تحمل می‌کنند.
