دیالوگ‌های ابوذر سریال امام علی چرا حذف شد؟/ ماجرای تمجید رهبر انقلاب از فیلمنامه و کشف یک دیالوگ خنک از سوی ایشان
تهیه‌کننده سریال امام علی(ع) کنار ناگفته‌هایی از ساخت این مجموعه، علت حذف دیالوگ‌های ابوذر غفاری را توضیح داد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، درباره سریال امام علی(ع) روایت‌ها و ناگفته‌های زیادی مطرح شده؛ سریالی که سال 1375 برای نخستین بار روی آنتن رفت و تبدیل به یکی از مجموعه‌های پرطرفدار تاریخ تلویزیون شد. این سریال بارها بازپخش شده است و این روزها هم از شبکه قرآن و معارف سیما روی آنتن می‌رود. اما چرا این سریال آن‌قدر ماندگار شد؟ بازیگران و سازندگان این سریال بارها این سؤال را پاسخ داده‌اند که اول از همه فیلمنامه جذاب داود میرباقری عامل موفقیت سریال است.
زبان دیالوگ‌های سریال “امام علی(ع)” براساس تاریخ بیهقی نوشته شد؛ دیالوگ‌هایی که در عین همه‌فهم بودن، دارای وزن، صلابت کلام و معنای خاص، بسیار فاخر است. در عین حال دیالوگ‌های سریال، شبیه عمده آثار تاریخی که ثقیل حرف می‌زنند و مخاطب عام از آن سر درنمی‌آورد، نیست. یکی دیگر از عوامل موفقیت سریال حتماً شخصیت‌پردازی بازیگران کاربلد این مجموعه تلویزیونی است،
شخصیت‌هایی که در سریال امام علی(ع) در حد تیپ نماندند و شخصیت‌ها همه شناسنامه دارند؛ حتی اگر بیننده‌ای درباره کسانی مثل ابوذر غفاری، مالک اشتر و دیگر یاران امام(ع) و نیز اردوگاه قطب شرّ مطالعه نداشته باشد با دیدن سریال پی به موقعیت هر شخصیت می‌برد. از سوی دیگر با برجسته کردن شخصیتی مثل قطام و ولید دایره اطلاعات بیننده‌ها را بالا برد.
در قدرت شخصیت‌پردازی سریال همین مقدار کافی است که بدانیم ابوذر غفاری تنها در یک اپیزود حضور داشت اما تصویرش چنان استوار و قوی است که در حافظه‌ها حک شده است. کنار همه این رمز و رازهای موفقیت، بازیگران خوبِ سریال است که همه در جایگاه خودشان درخشیدند. کنار انتخاب درست نقش مالک اشتر (داریوش ارجمند) که این قهرمان تاریخی را بسیار خوب به مخاطب نشان می‌دهد و شخصیت‌پردازی و ایفای نقش را دچار افراط و تفریط نمی‌کند، در عین حال بازیگران نقش‌های قطام، ولید، معاویه و خصوصاً عمرو عاص بسیار درخشیدند.
کنار همه این‌ها نباید از تیتراژ و موسیقی ماندگار سریال هم گذشت، (استاد فرهاد فخرالدینی بر اساس عبدالقادر مراغه‌ای (موسیقی‌دان، نوازنده و هنرمند ایرانی قرن نهم هجری) موسیقی سریال را ساخت و حواسش بود که موسیقی متن گاهی باید حزین باشد و گاه شاد و تیتراژ ترکیبی از هر دو). به‌تعبیر بسیاری از کارشناسان که کارنامه داود میرباقری را مورد بررسی قرار داده‌اند درباره کارگردانی او در سریال امام علی(ع) به قاب‌بندی‌ها، دکوپاژ، میزانسن و طراحی صحنه و لباس و تدوین او اشاره کرده‌اند که بسیار با دقت و فوق‌العاده اتفاق افتاده است.
داریوش ارجمند اعتقاد دارد این سریال بهعنوان اولین تولید فاخر تاریخی ـ مذهبی بعد از انقلاب، نقطه درخشانی در کارنامه تلویزیون به‌شمار می‌رود. بسیاری از بازیگران همچون چنگیز وثوقی (وردان) و سیروس گرجستانی (اباقطام) احیا شدند و بسیاری به‌مانند ویشکا آسایش (قطام) و فرهاد اصلانی (یزید) هم بیشتر شناخته شدند.
28 سال قبل وقتی فیلمبرداری این سریال آغاز شد شاید هیچ‌کس فکرش را هم نمی‌کرد کاری که جلوی دوربین رفته بود، تبدیل به سریالی ماندگار و اثرگذار شود؛ اما این اتفاق، پنج سال بعد افتاد؛ وقتی که اولین قسمت‌های آن روی آنتن شبکه اول رفت. خیلی‌ها تصور نمی‌کردند این سریال آن‌قدر دیدنی و جذاب باشد که بعد از 22 سال هنوز هم بیننده داشته باشد.
داریوش ارجمند که چند صباحِ قبل درباره این سریال تلویزیونی با خبرنگار تسنیم گفت‌وگو کرده بود به دیالوگ‌های سریال امام علی(ع) مشخصاً اشاره کرد و گفت: جالب است امروز دیالوگ‌های سریال “امام علی(ع)” جزئی از ادبیات مردم و اهل‌قلم شده است؛ دیالوگ‌هایی که داود میرباقری و حسین پناهی روزها و ماه‌ها برای آن زحمت کشیدند تا نه خیلی پیچیده و فلسفی و نه آن‌قدر ادبی و سنگین باشد که فقط خواص از آن سردرآورند. دیالوگ‌ها در حد فهم عموم نوشته شده، بی‌آنکه حرمت کلام شکسته شود. دیالوگ‌های این اثر بیشتر به شعر می‌ماند و بی‌شباهت به نثر نهج‌البلاغه و صنعت سجع موجود در آن نیست، تکه تکه پلان‌هایش بهعنوان مرجع در مراسم روزها و شب‌های قدر و شهادت امام علی(ع) به کار برنامه‌سازان تلویزیونی می‌آید.
او درباره اینکه چرا سریال امام علی(ع) ماندگار شد، تأکید کرد: سریال “امام علی(ع)” در 19 ماه فیلمبرداری ساخته شد و برای آن 250 میلیون هزینه کردند. اما آثاری هم ساخته شدند که هزینه بالایی هم صرف شد تا ظهور و بروز پیدا کنند و آن‌طور که باید و شاید نتوانستند تأثیری بگذارند. این‌ها برمی‌گردد به اندیشه و پژوهشی که سال‌ها داود میرباقری از هیچ کوششی برای به ثمررسیدن بهترین اتفاقات برای این مجموعه تلویزیونی، دریغ نکرد. «امام علی(ع)» یک سریال ماندگار شد چون میرباقری متمرکز، بااندیشه و متخصص بود و عوامل پشت دوربین این سریال هم از بهترین‌های عرصه سینما و تلویزیون بودند.
داریوش ارجمند درباره بازیگران سریال امام علی(ع) گفت: کسانی در سریال “امام علی(ع)” کار می‌کردند اصلاً به‌خاطر شهرت، بازی، پول و چیزهای دیگر نیامده بودند، فقط می‌خواستند ارادت‌شان به امیرالمؤمنین علی(ع) را نشان دهند. جالب است بدانید داود میرباقری روزهایی که امام علی(ع) را می‌نوشت پدرش مرحوم شد، به من می‌گفت؛ “پدرم از من پرسید؛ «چه‌چیزی می‌نویسی؟»، گفتم؛ «فیلمنامه سریال “امام علی(ع)”»، به من گفت؛ «پس چرا ریشت را می‌زنی؟!»”، آن‌قدر این حرف تأثیرگذار بود که کسی تا به امروز داود میرباقری را بدون ریش ندیده است.
او همچنین خاطرنشان کرد: از طرفی دیگر حضور حسین پناهی در سریال امام علی(ع) بسیار تأثیرگذار بود. خداوند این بازیگر و نویسنده پژوهشگر را بیامرزد که واقعاً نابغه‌ای بی‌نظیر بود، همچنین انوشیروان ارجمند، مهدی فتحی، بهزاد فراهانی و جمشید مشایخی که همه آدم‌های بزرگی بودند و این تیم عجیب و غریب آمدند تا ارادت‌شان به امام علی(ع) را به‌نحو فرهیخته‌ای، فریاد کنند.
در تولید این سریال محمد بیک‌زاده کار تهیهکنندگی را به‌عهده داشت. وی فارغ‌التحصیل دکترا در رشته ادبیات و حقوق از دانشگاه مشهد و تهران و محقق و پژوهشگر در عرصه علوم دینی است. او در دهه 1360 مسئول طرح و برنامه گروه فیلم و سریال شبکه یک سیما بود و سریال امام علی(ع) را بهعنوان اولین سریال بزرگ مذهبی پس از انقلاب تهیهکنندگی کرد. وی مسلط به زبان و ادبیات عربی است و در پژوهش و تحقیق از منابع شیعی و اهل‌سنت برای سریال امام علی فعالیت داشت.
به‌سراغ وی رفتیم و او به چند روایت قابل تأمل و خواندنی از مجموعه “امام علی(ع)” و البته نگرانی‌اش از وضعیت سریال‌سازی تلویزیون پرداخت. مشروح این مصاحبه را می‌خوانید:
محمد بیک‌زاده تهیه‌کننده سریال امام علی(ع)
ماجرای سانسور ابوذر در سریال امام علی(ع) چه بود؟
ماجرای سانسور سریال امام علی(ع) که قبلاً هم کم‌وبیش صحبت‌هایی در این باره مطرح بود و حتی بخشی از دیالوگ‌های حذف‌شده سریال هم منتشر شد، دوباره داغ شده است. بیک‌زاده گفت: “اپیزود به اپیزود سریال را قبل از پخش، به دفتر رئیس وقت سازمان صداوسیما تحویل می‌دادیم. آن‌ها می‌گفتند که چه‌چیزهایی حذف شود. ما زمان پخش در پخش صداوسیما مستقر بودیم تا بعد از هر اتفاقی، روی آنتن برود. در میانِ بخش‌ها و اپیزودهای مختلف، بخش ابوذر بیشترین سانسور را به خود دید.”
بخشهای مهمِ گفت‌وگو:
ـ او در توضیح بیشتر می‌گوید: “ابوذر در زمان حیات خود طاقت این را نداشت کسی کوچک‌ترین تخطی از طریق عدالت کند، گفتند برخی حرف‌های ابوذر به برخی دوستان برمی‌خورد؛ در نتیجه حذف کردند، البته قائم‌مقام وقت سازمان خیلی مقاومت زیادی کرد تا این میزان از نقش ابوذر ماند.”
حذفیات؛ اجباری یا اختیاری؟
ـ بیک‌زاده در پاسخ به این سؤال که حذف اجباری بود یا اختیاری می‌گوید: ما هیچ صحنه اضافه‌ای نگرفته بودیم که بخواهیم حذف کنیم. قسمت ابوذر 4 اپیزود بود و این بخش را الآن در سریال نداریم. چند صحنه جزئی از بخش ابوذر را داریم؛ چون دیالوگ‌های ابوذر دیالوگ‌های تندی بود، شاید امروز به من هم برمی‌خورد.
ادبیاتِ دیالوگ‌ها؛ تاریخ بیهقی
ـ ما یک مبنایی برای ادبیات سریال امام علی(ع) قرار دادیم و آن تاریخ بیهقی بود، چون مرحوم ابوالفضل بیهقی زبان بسیار شیوا و شیرینی دارند، به همین جهت شاید یکی از جاذبه‌های کار، دیالوگ‌های سریال امام علی(ع) بود، به‌دلیل اینکه با دقت کار شده بود، انصافاً میرباقری هم از عهده کار برآمد و کار شیرینی شد.
گران‌قیمت‌ترین بازیگر سریال امام علی(ع) چه‌کسی بود؟
ـ تصور کنید بازیگری که در پروژه قبلی خود مثلاً ماهی 150 هزار تومان گرفته بود، در این پروژه 70 هزار تومان دریافت کرد، بیشتر با عشق کار کردند. بیشترین دستمزد به یک بازیگر پرداخت می‌شد که هر ماه 100 هزار تومان بود، پنج درصد هم مالیات کسر می‌شد که در نهایت 95هزار تومان می‌شد. ایشان 19 ماه با این مبلغ کار کرد. بیشتر دوستان دلی کار کردند.
شریفی‌نیا چطور بازیگر ولید شد؟
ـ محمدرضا شریفی‌نیا هم حین کار انتخاب شد. ایشان بهعنوان عکاس وارد کار شد، کسی فکر بازیگرشدن ایشان را نداشت. سر شخصیت ولید که خاص بود و در تاریخ هم همین مقدار خاص است، گیر کردیم. شوخی‌هایی که رضا در جمعیت داشت و ارتباطی که با دوستان داشت، ناگهان خود ولید را دیدیم، خیلی اتفاقی ایشان انتخاب شد. انتخاب اول ما صدرا حجازی بود، بعد از آن اکبر عبدی بحث شد و بعد از آن وقتی مسئله رضا پیش آمد، دریافتیم شخصیت همان ولید را دارد و احتیاج نیست بازی کند و خودش باشد، بهتر است.
کاری ساخته شد که نتوانستند از آن ایراد تاریخی بگیرند
* شما بهعنوان تهیه‌کننده سریال امام علی(ع) بگویید چطور مجموعه‌ای می‌توان تولید کرد که همه ارکان آن سر جای خود باشد؟
ـ شاید بسیاری به این نکته توجه نکردند که وقتی سریال امام علی(ع) تولید شد، نتوانستند از آن ایراد تاریخی بگیرند. از موارد اختلافی بین مذاهب، هوشمندانه صرف‌نظر کرد. به‌دلیل اینکه اولین کاری بود در حوزه ائمه اطهار(ع) ساخته می‌شد همه ارکان با ظرافت و دقت بیشتری کار می‌کردند؛ چون حساسیت‌ها بسیار زیاد بود و از طرفی شاید غیرت ما قوی‌تر بود. امروز سؤال می‌کنند “چرا امام علی(ع) تکرار نمی‌شود؟ چرا دقت‌ها کم شده و چرا حساسیت‌ها کم شده است؟”، حتماً از آن دقت‌ها و توجه به ظرافت‌ها فاصله گرفته‌ایم و آن غیرت‌مان ضعیف شده است.
من نگران تلویزیونم!
* روند تولید سریال در شبکه‌های تلویزیونی را چطور ارزیابی می‌کنید؟
ـ من نگران تلویزیون هستم، اگر به همین رویکرد سریال‌سازی پیش بروند باید آرام‌آرام تغییر شغل دهند، چون متأسفانه سریال‌ها خوب ساخته نمی‌شوند؛ سریال خوب یعنی سریالی که بتواند در عمومِ جامعه تأثیرگذار باشد. این ذاتِ هنر است که در نگاه و اندیشه و فکر آدم‌ها تأثیر بگذارد؛ وقتی سریالی می‌خواهند بسازند بیش از هر بخش و رکنِ دیگر باید با دقت روی سناریوی آن کار کنند.
سناریوی خوب نداریم سریال نسازیم!
اگر سناریوی خوب نداریم سریال نسازیم! تلویزیون و سینمای ما در گامِ اول باید سناریست (نویسنده) تربیت کند تا فیلم و سریال‌های خوبی تولید شوند. پس از سناریست خوب باید کارگردان خوب تعریف کنند؛ همه این‌ها را چه‌کسی می‌تواند به‌دست آورد؛ یک تهیه‌کننده خوب، تهیه‌کننده‌ای که درک هنری داشته باشد. متأسفانه تهیه‌کننده امروز به توزیع‌کننده پول تبدیل شده است.
از کارهای نمایش خانگی رنج می‌برم
از کارهایی که امروز در نمایش خانگی ساخته می‌شود واقعاً رنج می‌برم و متوجه نمی‌شوم چه‌کسانی به این کارها مجوز می‌دهند، برخی از سریال‌های خانگی با هزینه‌های هنگفتی ساخته می‌شوند اما هیچ محتوایی ندارند.
آیا حلقه بسته تهیهکنندگی در تلویزیون وجود دارد؟
* می‌گویند تهیهکنندگی در تلویزیون به حلقه بسته عده‌ای خاص تبدیل شده است؛ نظر شما در این باره چیست؟
ـ من می‌گویم تهیهکنندگی تخصص است؛ کار تهیهکنندگی فقط پول نیست. وقتی به تهیه‌کننده شکست‌خورده‌ای کار می‌دهند که چندین سریال را با هم کار کند نشان می‌دهد مدیران ما مدیران هنری نیستند، اگر مدیر هنری بودند یک برآورد هنری از آثار قبلی آن شخص داشتند و بعد با او کار می‌کردند. یکی از مشکلات تلویزیون در سریال‌سازی خصوصاً، تهیه‌کننده‌هایی است که تخصص‌شان تهیهکنندگی باشد.
ماجرای انتخاب نقش قطام و ابن‌ملجم
* بسیاری می‌گفتند قرار بود خسرو شکیبایی نقش ابن‌ملجم را بازی کند و یا غیر از خانم آسایش گزینه‌های دیگری هم وجود داشتند که نقش قطام را بازی کنند؟
ـ خداوند اکبری مبارکه را بیامرزد واقعاً نقش ابن‌ملجم را خوب بازی کرد؛ سراغِ بازیگر دیگری برای این نقش نرفتیم. اما در مورد نقش قطام سراغِ آدم‌های مختلفی می‌رفتیم تا شخصی به این نقش بخورد. ویشکا آسایش خواهرزاده مرحوم مازیار پرتو بودند و ایشان را معرفی کردند، تست گریم دیدیم خیلی چهره مناسبی برای این نقش‌اند.
چرا نقش امام علی(ع) را به مهدی فتحی سپردند؟
* نقش عمرو عاص گزینه‌ای غیر از مهدی فتحی هم داشت؟
ـ برای انتخاب افراد بهعنوان بازیگر شخصیت‌های سریال به متون سیره ابن‌هشام مراجعه کردیم. این متون ظاهر شخصیت‌ها را تعریف کرده بود. این چهره‌ها را به عبدالله اسکندری چهره‌پرداز سریال انتقال می‌دادیم و بازیگرها مورد بررسی قرار می‌گرفتند که فلان بازیگر به این شخصیت می‌خورد؛ او دعوت می‌شد. اما در مورد نقش عمرو عاص باید بگویم که امیرالمؤمنین(ع) فرموده‌اند «عمرو عاص یک علی است در طریق باطل»، شما بودید چه‌کسی را برای این نقش انتخاب می‌کردید؟
از طرفی کسی نمی‌توانست نقش عمرو عاص را مثل مهدی فتحی دربیاورد. من همیشه گفته‌ام داریوش ارجمند و مهدی فتحی در دو کفه ترازو؛ هرکدام‌شان در جایگاه خودشان بی‌نظیر بودند. واقعاً نقش منفی کار بازیگر را دشوار می‌کند؛ مخاطب خواه‌ناخواه با نقش مثبت همذات‌پنداری می‌کند به همین جهت آن را دوست می‌دارد و در نقش منفی خیلی عجیب است که مخاطب همذات‌پنداری کند اما آن‌قدر مهدی فتحی این نقش را خوب بازی کرد که این اتفاق برای مخاطب افتاد.
ماجرای تمجید رهبر انقلاب از فیلمنامه اولیه و کشف یک دیالوگ خنک توسط ایشان
* آیا در تدوین فیلمنامه از نظرات مراجع تقلید هم بهره گرفتید؟ رهبری چه نگاهی به فیلمنامه سریال امام علی(ع) داشتند؟
ـ تولید و ساخت سریال‌های مذهبی و دینی کار معمولی نیستند و باید همه اساتید اهل‌فن درباره پژوهش‌ها و تحقیقاتی که به فیلمنامه سریال رسیده است، نظر بدهند تا کار درست و اصولی پیش برود، از این جهت، فیلمنامه سریال را در اختیار برخی از این حضرات قرار دادیم که صاحب‌عناوین‌اند. از آن بزرگان خواستیم که نظرشان را پایِ فیلمنامه بیاورند اما تنها رهبری نظرشان را نوشتند.
وقتی فیلمنامه از سوی رهبری ـ پس از مطالعه و بازخوانی ـ به دستِ ما رسید، در مرقومه‌‌‌‌ای پای فیلمنامه آن را تأیید کردند و از خداوند برای ما توفیق خواستند. در وهله بعدی آن‌قدر متن را با دقت خوانده‌اند جلوی یک دیالوگ نوشتند “چه خنک!”، اتفاقاً درست نوشتند و آن دیالوگ را حذف کردیم.
آرزو داشتم سریالی برای حضرت زینب(س) بسازم اما شدنی نیست
* آیا پیش آمد بخواهید و یا جزو آرزوهایتان باشد کار دیگری درباره ائمه اطهار(ع) بسازید؟
ـ از دوستان صداوسیما به من گفتند سریال حضرت زینب(س) را بسازم. من گفتم این بانوی مکرم اسلام قصه‌ای دارد که در این قصه یک پدربزرگ به‌نام رسول اکرم وجود دارند که نمی‌توان ایشان را نمایش داد. در این قصه حضرت علی(ع) بهعنوان پدر، حضرت فاطمه زهرا(ع) بهعنوان مادر و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) بهعنوان برادران ایشان وجود دارند که هیچ‌کدام از این شخصیت‌ها را نمی‌توان نشان داد، من چه‌چیزی را بسازم؟
قطعاً دوست داشتم و دارم آن شرایط فراهم می‌شد سریال حضرت زینب(س) را می‌ساختم، از طرفی ساخت این سریال حداقل باعث می‌شد به مادر خودم ادای دین کرده باشم. خیلی دلم می‌خواهد اما شدنی نیست؛ بنابراین باید در حاشیه این بزرگان داستان پیدا کرد و سریال بسازیم.
