برنج،‌ فارس را می‌خشکاند

 به نقل از همشهری آنلاین، فارس مانند سایر استان‌های کشور، در سال آبی گذشته خشکسالی شدیدی را تجربه کرد و براساس پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی، به سال خشک دیگری پا گذاشته است. کاهش بیش‌از ۵۰درصدی بارندگی‌ها دراین استان از یک‌سو و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی زیر زمینی برای کشاورزی به‌ویژه برای برنج‌کاری، نه فقط فارس را درمیان ۱۰ استان نخست دارای تنش شدید آبی در کشور قرار داده، بلکه رتبه نخست فرونشست زمین، حاصل از خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی را نیز به این استان اختصاص داده‌است.
درچنین شرایطی و با وجود ممنوعیت کشت برنج دراین استان ازسال ۱۳۹۷ تاکنون، الگوی کشت به‌ویژه در شهرستان‌های مرودشت، سپیدان، ممسنی و رستم، فیروزآباد و جهرم تغییر نکرده‌است. براساس اعلام شرکت آب منطقه‌ای فارس، حدود ۸۰درصد از کشت برنج این استان از منابع آب زیر زمینی تغذیه می‌کند و همین موضوع فارس را از استان‌هایی مانند خوزستان، مازندران، گلستان و گیلان که با آب‌های سطحی کشت برنج را انجام می‌دهند، متمایز کرده‌است.
این درحالی‌است که لغو آئین‌نامه محدودیت کشت برنج در کشور به‌جز در استان‌های گیلان و مازندران، ازسوی مجلس شورای‌اسلامی، راه را برای کشت دوباره برنج در استان‌هایی مانند فارس باز کرده‌است. لغو این آئین‌نامه اگرچه هنوز در صحن علنی مجلس به تصویب نرسیده، اما به‌نظر می‌رسد به اجرا درآمده‌است و گویی حمایت نمایندگان استان‌های مشمول را نیز به‌همراه دارد.

برداشت آب از عمق ۳۰۰متری

مسئول زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان فارس درباره آئین‌نامه جدید و تشکیل جلسه شورای آب استان برای تعیین تکلیف کشت برنج می‌گوید: آئین نامه‌ جدیدی مبنی بر لغو محدودیت کشت برنج اواخر اسفندماه سال‌گذشته در کمیسیون‌های تخصصی مجلس‌شورای اسلامی مصوب شد که براساس آن، برخی از استان‌ها بنا به تشخیص شورای آب استان، می‌توانند محدودیت کشت این محصول را لغو کنند.
«احمد دهقان» ادامه می‌دهد: برنج به‌عنوان یک محصول پرمصرف شناخته می‌شود که نسبت به سایر زراعت‌ها ازجمله گندم و جو، ۳ تا ۴ برابر مصرف آب بیشتری دارد و با توجه به خشکسالی حاکم بر استان، درحال‌حاضر منطقی نیست که درفارس کشت شود. اگر قرار باشد از آب‌های سطحی برای کاشت برنج استفاده شود می‌توان کشت دوباره این محصول را پذیرفت، اما کشت برنج در استان فارس با استفاده از آب‌های عمقی و زیر زمینی انجام می‌شود. وی می‌افزاید: تفاوت کشت برنج در فارس نسبت به استان‌های دیگر دراین است که بخش قابل‌توجه کشت برنج در استان از آب‌های زیر زمینی تغذیه می‌کند و برداشت آب برای کشت این محصول از عمق ۲۰۰متری تا ۲۵۰متری و گاهی ۳۰۰متری از عمق زمین انجام می‌شود و فقط در بخش‌های کمی از استان، مانند شهرهای رستم و ممسنی که بارندگی بیشتری دارند، دراین زمینه از آب‌های سطحی استفاده می‌کنند.

دهقان عنوان می‌کند: در منطقه کامفیروز بخش قابل‌توجهی از زراعت‌های گندم و جو به‌دلیل کمبود آب و بارش، درحال از بین رفتن است. هرگونه اختصاص آب به کشت برنج از ناحیه سدهای «ملاصدرا» و «درودزن»، نوعی بی‌تدبیری به‌حساب می‌آید و تحت هیچ شرایطی، منطقی و فنی نیست. کشت برنج استان در نوبت دوم انجام می‌شود؛ یعنی کشاورزان ابتدا گندم و جو را کشت کرده و پس از آن، برای کشت برنج اقدام می‌کنند.
مسئول زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان فارس درباره میزان برداشت این محصول نیز می‌گوید: میزان برداشت برنج در فارس، در ارقام پرمحصول، یعنی ارقام اصلاح شده، بدون درنظر گرفتن شلتوک، ۵ تن برنج در هکتار و برای ارقام محلی ۳ تن در هر هکتار است.

خلاف قانون عمل شد
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان فارس نیز دراین زمینه می‌گوید: در سال‌گذشته هیچ استانی اجازه کشت برنج نداشت و مجلس‌شورای‌اسلامی براساس قانونی که تصویب کرد، اختیار کشت یا ممنوعیت آن را به کارگروه سازگاری با کم‌آبی سپرد و در استان فارس براساس تصمیم کارگروه کشت برنج در استان ممنوع اعلام شد.
«حمیدرضا ظهرابی» ادامه می‌دهد: اگرچه در کارگروه سازگاری با کم‌آبی تصویب شد که کشت برنج در استان فارس انجام نشود، اما در طول چند سال گذشته افزایش کشت برنج در بالادست حوزه آبخیز «طشک» و «بختگان» را شاهد بوده‌ایم. این موضوع تأمین منابع آب را برای پایین‌دست با مشکل مواجه کرد.
وی با بیان اینکه هدف از ساخت سد ملاصدرا کنترل سیلاب بود، نه تأمین آب کشاورزی عنوان می‌کند: اما درحال‌حاضر از آب سد برای کشاورزی استفاده می‌شود و توسعه کشاورزی در بالادست حوزه سد ملاصدرا، یکی از آسیب‌هایی است که زندگی مردم را در پایین‌دست تحت تاثیر قرار داده‌است و کشاورزی آنان درحال ازبین رفتن است.
ظهرابی اظهار می‌کند: ازنظر تاریخی، کشاورزان از گذشته حقابه داشتند و با این وضعیت، معیشت خود را از دست می‌دهند. متأسفانه ساخت سد، منجر به کشت زیاد و بی‌سابقه برنج دراین منطقه شده‌است. در طول سال‌های ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و امسال به‌صورت مداوم شاهد افزایش کشت برنج در بالادست بوده‌ایم. این درحالی‌است که براساس قوانین نباید کشت برنجی داشته باشیم و در کارگروه سازگاری با کم‌آبی استان نیز موضوع نداشتن کشت برنج در فارس به‌تصویب رسید، اما برخلاف آن عمل شد.

۳۱هزارهکتار کشت برنج
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان فارس همچنین می‌گوید: حدود ۳۱هزارهکتار از اراضی استان به کشت برنج اختصاص داده شده‌است و این شرایط درحالی است که ۴۰درصد از حجم آب موجود در فارس کم، اما سطح زیرکشت برنج زیاد شده‌است. تأکید و حمایت از توسعه کشاورزی تا جایی است که شیب دشت‌ها به‌جای اینکه به سمت تالاب باشد، از تالاب به سمت دشت است.
ظهرابی می‌افزاید: معنای این پدیده این است که سفره آب‌های زیرزمینی باقی مانده درحال شور شدن هستند. ازسویی با وضعیت کنونی شوری آب نی‌ریز، بختگان، طشک، خرامه و… کشاورزی این مناطق تا ۱۰ سال آینده از بین می‌رود.
وی با بیان اینکه اگر درمسیر توسعه پایدار حرکت نکنیم، آینده خوبی برای نسل‌های بعدی متصور نخواهد بود، ادامه می‌دهد: مشکلات موجود در زمینه الگوی کشت مناسب، به‌دلیل نبود قوانین بازدارنده است که کشاورز را نسبت به رعایت قوانین الگوی کشت ملزم کند.
ظهرابی اضافه می‌کند: متأسفانه برخی اوقات شاهدیم که مصوبات موجود در زمینه کشت نشدن برنج، بیشتر درحد توصیه باقی می‌ماند و کم‌تر شکل اجرایی به خود می‌گیرد. دراین میان سود مناسبی که نصیب کشاورز می‌شود نیز عامل اصلی در زمینه کشت برنج است.

وسوسه سودآوری برنج
همه اینها درحالی‌است که مزیت‌های اقتصادی و سودآوری کشت برنج موضوعی است که کشاورزان نیز برآن تأیید می‌کنند. «عبدالعلی گیاهی» یکی از برنج‌کاران فعال درشهرستان جهرم دراین زمینه می‌گوید: برنج محصولی است که هدر رفت ندارد. به‌جز هزینه کارگر، که جزو هزینه‌های بالای کشت برنج محسوب می‌شود، این محصول سودآوری مناسبی به‌همراه دارد، به‌ویژه در مناطقی که برنج‌کاران هزینه آب هم پرداخت نمی‌کنند.
وی ادامه می‌دهد: حتی در بدترین شرایط اقتصادی، کشاورز می‌تواند برنجش را بدون هدر رفت طولانی مدت، نگهداری کند. این محصول مانند گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی یا باقلا نیست که درخطر فاسد شدن باشد. ازسوی دیگر مانند گندم دردسرهای تحویل و فروش هم ندارد.
گیاهی می‌افزاید: اگرهم بازار کساد باشد، می‌توانید برنج را دم در منزل‌تان بفروشید. نمی‌گویم کشت برنج ضرر و زیان ندارد؛ کافی است آب و هوا سرناسازگاری داشته باشد، آن وقت است که یک باران بی‌موقع همه برنج‌ها را ازبین می‌برد، اما معمولا برنج محصولی با سود متعارف و ریسک‌پذیری اندک است که هم خودش و هم شلتوکش به‌سادگی به‌فروش می‌رسد.

***
استفاده برنج‌کاران فارس از منابع آب زیرزمینی و سدهای استان در شرایطی ادامه می‌یابد که استان فارس درسال‌جاری ازنظر میزان بارندگی نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته، بیش‌از ۵۰درصد و نسبت به میانگین بلندمدت ۵۰ساله، حدود ۶۰درصد کاهش را تجربه کرده‌است.
علاوه بر جیره‌بندی آب در بهار و تابستان امسال در بسیاری از شهرهای فارس و حتی در مرکز استان، به‌حدود ۵۰۰روستا از طریق تانکر آب‌رسانی می‌شود که بیشترین روستاها متعلق به شهرستان‌های شیراز، جهرم، داراب، لار، لامرد، مرودشت و نی‌ریز است. روستای «کناره» مرودشت به‌عنوان پرجمعیت‌ترین روستای استان نیز مشکل آب دارد. یعنی بی‌آبی ابتدا گریبان بخش‌هایی را گرفته است که برنج‌کاری دارند. ازسوی دیگر پدیده ریزگردها در پی بیابان‌زایی‌های ناشی از کم‌آبی و فرونشست گسترده زمین، سال‌هاست این استان را با مخاطره روبه‌رو کرده‌است