به گزارش روز گذشته سخنگوی کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی خبر راه‌اندازی «اینترنت طبقاتی» را اعلام کرد که واکنش‌های فراوانی را به دنبال داشت.

ایده اینترنت طبقاتی در یک دهه اخیر همواره مطرح شده است، چرا که مسئولان همواره بر مدیریت و کنترل فضای مجازی تاکید داشتند. ماجرای این طرح که حالا رنگ و بوی تازه به خود گرفته‌، چیست؟

ماجرای اینترنت طبقاتی از کجا آغاز شد؟

از سال ۱۳۹۱ تاکنون موضوع فیلترشکن‌های قانونی که در اختیار برخی نهادها و سازمان‌ها قرار می‌گرفت، همواره در مقاطع زمانی مختلف از سوی مسئولان مطرح شده است. اما به علت فراگیر نبودن وی‌پی‌ان و فیلترشکن در میان کاربران ایرانی، به آن توجه زیادی نمی‌شد.

با وجود این، در سال‌های اخیر به دلیل فراگیر شدن ابزارهای دور زدن فیلترینگ و وضعیت اینترنت کشور، مسئولان دیدگاه سختگیرانه‌تری نسبت به اجرای اینترنت طبقاتی دارند.

آذری جهرمی، وزیر ارتباطات دولت دوازدهم در سال ۱۳۹۸گفته‌ بود که «بدون ساماندهی نمی‌شود موضوع فیلترشکن‌ها را بررسی کرد. نمی‌شود سطح دسترسی برای پزشک، برای استاد دانشگاه یا برای خبرنگار با یک کودک هشت، نه ساله برابر باشد.» با این اظهارت به نظر می‌رسید که خواستار اجرای فیلترینگ غیرهمسان است.

در فروردین سال ۱۴۰۰ خبری منتشر شد مبنی بر اینکه پلتفرم یوتیوب قرار است برای برخی افراد مانند دانشجویان و خبرنگاران رفع فیلتر شود. در آن زمان محمدجعفر منتظری، دادستان کل کشور این خبر را تایید کرد و گفت که رفع فیلتر برای دستگاه‌ها را در کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه تصویب شده‌ است.

در بهمن همان سال ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی درباره شرایط دریافت وی‌پی‌ان‌های قانونی می‌گفت:«سازمان‌های خاصی از جمله سازمان‌های دولتی، بانک‌ها و سفارتخانه‌ها با توجه به فعالیتشان و نیاز به امنیت لازم است که از وی‌پی‌ان استفاده کنند.

همچنین، او در همان زمان اعلام کرد که این طرح تحت عنوان مدیریت وی‌پی‌ان و مدیریت اینترنت کشور انجام می‌شود برای اینکه نیازهای اینترنتی‌ طبقات مختلف مانند خبرنگاران، پزشکان، دانشگاهیان، با کیفیت بهتری ارائه خدمت شود.

بنابراین به نظر می‌رسد که موضوع وی‌پی‌ان قانونی و اینترنت طبقاتی موضوع جدیدی نیست، اما این روزها به نظر می‌رسد وارد فاز جدی‌تری شده است. هرچند جزئیات این طرح هنوز کاملا مشخص نیست و اینکه کدام گروه‌های خاص قادر به استفاده از محتوای اینترنت بدون پالایش هستند و یا کدام سایت‌ها برای این گروه‌ها رفع فیلتر می‌شود.

طبقاتی شدن اینترنت در طرح صیانت

اجرای اینترنت طبقاتی با تصویب طرح محدودیت اینترنت موسوم به صیانت رنگ جدی‌تری به خود گرفت. ولی طرح صیانت به‌دلیل مخالفت‌ها و انتقادهای فراوان، از دستور کار مجلس خارج شد. اما از آنجایی که در دو ماه اخیر، تعدادی از مصوبه‌ها و ماده‌های این طرح برای اجرایی کردن به مصوبه‌های شورای فضای مجازی اضافه شده‌، گویای آن است که این طرح به روش‌های مختلف در نهایت اجرا خواهد شد.

آنطور که از گزارش‌ها مشخص است، در طرح موسوم به صیانت نیز یکی از اهدافی که دنبال می‌شود ایجاد یک «اینترنت طبقاتی» است که بسیاری از سایت‌ها و پلتفرم‌ها را از دسترس عموم مردم خارج می‌شوند.

اوایل تابستان امسال نیز در میان بحبوبه تصویب طرح صیانت، عیسی‌ زارع‌پور در یک برنامه تلویزیونی رسما اعلام کرد که به زودی با هماهنگی دستگاه‌های مختلف، برخی پلتفرم‌های فیلتر شده برای یک سری اقشار خاص باز شود. در نتیجه اینترنت طبقاتی این بار از سوی وزارت ارتباطات به صورت جدی پیگیری می‌شود.

حالا با قطعی گسترده اینترنت در یک ماه اخیر، به‌نظر می‌رسد در شرایط فعلی، دولت آزادسازی محدود برخی شبکه‌ها را شرایط قابل قبول‌تری نسبت به رفع فیلترینگ عمومی آنها می‌داند. اما نگرانی کارشناسان از این است که ایجاد این استثناها باعث مسدود شدن کامل مسیرهای دیگر دسترسی به فیلترشکن‌ها شود.

اینترنت کودکان، سرآغاز راه‌اندازی اینترنت طبقاتی

با اعلام آمادگی مسئولان برای پیاده‌سازی «اینترنت طبقاتی»، اوایل تابستان امسال اپراتورهای تلفن همراه با فرض کودک بودن همه مشترکین خود، قابلیت safe search گوگل رو به شکل قفل شده (بدون امکان غیرفعال‌سازی) برای مشترکان فعال کردند. طبق این قابلیت کاربر با هر سنی فقط به محتوایی در گوگل دسترسی دارد که یک کودک دسترسی دارد.

البته این اعمال محدودیت برای کاربران کشور، منجر به اعتراضات زیادی از سوی کارشناسان و کاربران شده است. چرا که فعالسازی جستجوی امن به نوعی به منزله راه‌اندازی اینترنت طبقاتی است.

با این حال، در سال‌های گذشته مسئولان بسیاری خواستار ایجاد فضای اینترنتی امن برای کودکان بودند. زارع‌پور، وزیر ارتباطات در واکنش به فعالسازی قابلیت جستجو امن در مرورگرها گفته بود که این خواسته خانواده‌هاست و در بسیاری از کشورهای دیگر چنین اتفاقی افتاده‌ است.

در ۲۶ تیر امسال، در پی واکنش‌های منفی به فعالسازی قابلیت safe search، جواد حسینی کیا، عضو کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه رایانه‌ای درباره وضعیت اینترنت اظهار کرد: «برخلاف برخی نگاه‌هایی که درباره فیلترینگ وجود دارد، در حال برداشتن فیلترینگ اینترنت برای اساتید و اعضای هیئت علمی برخی دانشگاه‌های خاص هستیم. این طرح در مقطعی کوتاه و به شکل آزمایشی اجرا می‌شود.»

عدم تمایل شرکت‌ها و مشکلات اقتصادی در سال ۱۳۹۱ باعث شد که طرح فیلترشکن‌های قانونی مسکوت بماند، اما با مطرح شدن طرح صیانت ورق برگشت.

براساس ماده ۲۰ طرح صیانت، توزیع، تولید و تکثیر فیلترشکن ممنوع است. همین موضوع بیانگر این بود که ارائه فیلترشکن‌ قانونی قرار است با پیگیری‌های بیشتری دنبال شود. شاید حالا که اجرای «اینترنت طبقاتی» جدی شده، یکی از اهدافی که در این جهت دنبال می‌شود ارائه فیلترشکن قانونی باشد.

این در حالیست که اجرای پروژه‌هایی مانند فیلترشکن قانونی و اینترنت طبقاتی نیازمند زیرساخت‌های اساسی است و امکان دارد که سال‌ها زمان ببرد. اگر قرار بر اجرای اینترنت طبقاتی باشد، همه کاربران کشور باید احراز هویت شوند تا در صورت تایید صلاحیت بتوانند به سطح مشخصی از اینترنت دسترسی داشته‌ باشند.

اما سوالی که در این جا مطرح می‌شود این است که تایید صلاحیت تمامی کاربران و تعیین سطح دسترسی آن‌ها چقدر زمان‌بر است؟ ثانیا زیرساخت‌ها لازم برای این اقدام تدارک دیده شده‌ است؟

البته درباره این پرسش که دقیقا چه کسانی می‌توانند به اینترنت آزاد و پلتفرم‌های بین‌المللی دسترسی داشته‌ باشند؛ به تازگی بهروز محبی نجم‌آبادی، نماینده مجلس درباره چرایی حضور مسئولان در پلتفرم‌های فیلتر شده گفته است که «منِ مسئول اگر در آنجا جواب ندهم، دشمن میدان را کامل در اختیار می‌گیرد. اگر نروم، میدان را کامل واگذار کرده‌ام و دشمن هم در آنجا یکه‌تازی کرده و دروغ می‌نویسد.»

ایجاد شکاف دیجیتال با اینترنت طبقاتی

به دنبال درخواست سخنگوی کمیسیون فرهنگی مجلس و تعریف سطوح دسترسی به اینترنت، کارشناسان این حوزه انتقاداتی را به اینترنت طبقاتی مطرح کردند.

طبق گفته حسینعلی افخمی، پژوهشگر حوزه مطالعات ارتباطات «نابرابری دسترسی به اینترنت و طبقاتی کردن آن عاملی است که به شکاف دیجیتال دامن می‌زند؛. شکاف دیجیتال بلایی سر جامعه می‌آورد که در آن جامعه نادار از نظر پیشرفت عقب خواهد ماند. این نگرانی همواره برای سازمان ملل نیز وجود داشته است و در نتیجه برای کشورهای ناتوان مالی مانند آفریقا در مرحله‌ای توسط سازمان ملل لپ‌تاپ‌های رایگان تهیه شد.»

نیما مجدی، کارشناس ارتباطات در این باره گفت:«مجلس شورای اسلامی بارها در خصوص اینترنت ملی و صیانت از حریم خصوصی صحبت کرده‌ است. اما این طرح هیچ‌ گاه به مرحله اجرا نرسیده و علت آن نیز تعامل با بازارهای خارج از ایران بوده‌ است.»

به عقیده او اگر قرار بود اینترنت ملی را اجرایی کنیم بهتر بود در طول زمان این اتفاق می‌افتاد تا مردم آن را بپذیرند و یا اگر کم و کاستی در اینترنت ملی و شبکه‌های مجازی داخلی وجود دارد در طول این مدت رفع رجوع می‌شد.

سوال‌های فراوانی در رابطه با «اینترنت طبقاتی» مطرح شده‌ است. با این حال تاکنون هیچ یک از مسئولان مربوطه پاسخ شفافی به چگونگی اجرای اینترنت طبقاتی نداده‌اند و فعلا مشخص نیست برای پیاده‌سازی این طرح به طور مشخص چه برنامه‌هایی از سوی سازمان‌ها در نظر گرفته‌ شده‌ است.