فصل سرما فرا رسیده است و کلینیک ها پر از بیمار است. بیمارانی که به امید گرفتن نسخه پیش دکتر متخصص یا عمومی می‌روند اما نمی‌توانند نسخه‌های خود را تبدیل به دارو کنند. داستانی که این روزها پزشکان کودک با آن مواجه شده اند.

سرما، مدرسه و جمع دوستان می‌تواند چند عامل ساده برای خالی شدن کلاس‌ها در مدارس باشد. به طوری که از یک کلاس ۲۹ نفره فقط ۹ نفر در کلاس حاضر می‌شوند. از شربت‌های تب بر گرفته تا چرک خشکن‌ها و صد البته تزریقی ها برای کودکان در کم‌ترین تعداد ممکن فقط در برخی از داروخانه‌ها پیدا می‌شود.

بحران وقتی به کمبود داروهای ساده همچون آنتی بیوتیک‌های کودکان رسید، وزارت بهداشت تصمیم گرفت برای رفع کمبود، دست به واردات بزند و محموله ۵۰ تُنی داروهای آنتی بیوتیک از کشور هند وارد کرد.

با این‌حال ایروان مسعودی اصل بازرس‌کل امور بهداشت و درمان سازمان بازرسی کل کشور، گفته: جمع‌بندی و نتایج بررسی‌های بازرسی کل امور بهداشت و درمان در مرکز و همچنین بازرسی کل استان‌های سازمان نشان می‌دهد که مردم از کمبود دارو و افزایش پرداخت از جیب گلایه دارند.

کمبود دارو در ایران اکنون به داروهای تولید داخل رسیده است، موضوعی که در کوران کرونا در میانه پیک پنجم با کمبود سرم و برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها همچون آزیترومایسین خود را نشان داد.

افزایش مصرف برای تزریق داروی رمدسیویر برای بیماران کرونایی و هم زمان تعطیلی برخی خطوط تولیدی از جمله دلایل کمبود سرم در کشور اعلام شد. اکنون موج‌های کرونا فروکش کرده است، اما برخی کمبودهای دارویی همچنان بر سر جای خود باقی مانده‌اند؛ همچنان کمبود سرم وجود دارد، داروهای بیهوشی در بیمارستان‌ها سهمیه‌بندی شده و کمبود دارو به آنتی‌بیوتیک‌های مخصوص کودکان رسیده است.

طرح دارویار با هدف تسهیل دسترسی به دارو از ۲۳ تیرماه اجرا شد. مسوولان وزارت بهداشت وعده دادند با اجرای این طرح کمبودهای دارویی در بازه زمانی دو تا سه ماهه، به حداقل کاهش یابد؛ وعده‌ای که پس از حدود چهار ماه از اجرای جراحی بزرگ حوزه دارویی ایران، نه تنها محقق نشد، بلکه از ابتدای فصل پاییز و سرد شدن هوا، آنتی بیوتیک‌های کودکان که ایران تولیدکننده است با بحران مواجه شده؛ اخیرا نیز نایب رییس انجمن داروسازان از کمبود شربت‌های استامینوفن، بروفن و دیفن‌هیدرامین برای کودکان هم ابراز نگرانی کرده است.

غیر از این اقلامی نظیر سرم‌های تزریقی، ریتالین، برخی داروهای درمان سرطان و … هم در داروخانه ها پیدا نمی‌شود.

البته کمبود دارو به این هفته ها و چند ماه ختم نمی‌شود بلکه سالهاست بیماران مبتلا به سرطان، بیماران خاص و نادر به سختی می‌توانند داروهای خود را آن هم با قیمت بالا پیدا کنند.

داروها عناصر حیاتی مراقبت های بهداشتی هستند و دسترسی به داروها یک حق اساسی بشر است. سازمان بهداشت جهانی داروهای ضروری را این گونه تعریف می‌کند که «داروها نیازهای بهداشتی اولویت‌دار جمعیت هر کشور را برآورده می‌کنند» با این حال، مشکلات همیشگی کمبود دارو، چالش‌های مهمی را برای سیستم مراقبت‌های بهداشتی به همراه دارد.

چرا ایران با کمبود آنتی بیوتیک مواجه شد؟

رئیس اتحادیه واردکنندگان دارو می‌گوید یکی از اصلی‌ترین دلایل کمبود آنتی بیوتیک در روزهای گذشته، تغییر الگوی مصرف دارویی مردم در دوره کرونا بود: تا جایی که من در جریان هستم، یکی از شرکت‌های تولیدکننده با توجه به اینکه در بازار مصرفی وجود نداشت، مجبور شد به دلیل گذشت تاریخ مصرف، آنتی بیوتیک‌های تولید خود را از بین ببرد، اما در ماه‌های گذشته ما در کنار کرونا، شاهد افزایش دیگر بیماری‌های مسری نیز بودیم که این مسئله به افزایش تقاضا برای آنتی بیوتیک منجر شد و با توجه به اینکه برخی شرکت‌ها در ماه‌های گذشته میزان تولید خود را کاهش داده بودند، کمبودهایی در بازار مشاهده شد.

کدام کشورها در جهان با کمبود دارو مواجه هستند؟!

البته ایران در تجربه کمبود داروهای ضروری تنها نیست. در واقع، کشورهای سراسر جهان اخیراً شاهد موجی از کمبود دارو برای درمان بیماری هایی مانند HIV و دیابت بوده‌اند که به گفته پزشکان می‌تواند سلامت بیمار را تهدید کند.

استرالیا

طبق بیانیه اخیر دولت استرالیا، با کمبود داروی دیابت نوع ۲ احتمالاً تا پایان سال روبرو است. این کمبود به دلیل تجویز گسترده این دارو برای مدیریت بحران چاقی است، بحرانی که یکی از عوامل ابتلا به دیابت نوع ۲ را افزایش می‌دهد.

البته گزارش‌های مشابهی از کشورهای اروپایی مانند بلژیک هم در این زمینه منتشر شده که دلیلی مشابه به استرالیا را دارد.

ویتنام

ویتنام یکی دیگر از کشورهایی است که با کمبود دارو در بیمارستان‌های خود روبرو است. داروهای بیهوشی و پروتامین سولفات رو به اتمام است که در صورت نبود این دارو جراحی‌های آینده قلب در این کشور مورد تهدید قرار می‌گیرد.

پزشکان از پروتامین سولفات برای معکوس کردن اثرات رقیق‌کننده خون هپارین استفاده می‌کنند که برای جلوگیری از تشکیل لخته‌های خون در جراحی قلب باز، جراحی بای‌پس، دیالیز کلیه و انتقال خون استفاده می‌شود.

کنیا، تانزانیا، سنگال و کامرون

کنیا، تانزانیا، سنگال و کامرون هم با کمبود ۴ میلیون دوز واکسن روتاویروس برای کودکان مواجه هستند. روتاویروس‌ها عامل شماره ۱ اسهال شدید و کم آبی در کودکان زیر ۵ سال در سراسر جهان هستند که سالانه بیش از ۲ میلیون کودک را در به دلیل این بیماری در بیمارستان بستری می‌کنند.

کشورهای فقیرتر مانند هائیتی نیز از این قافله عقب نمانده‌اند و با کمبود داروهای تسکین درد و مورفین روبرو هستند.

هند

در هند، یکی از بزرگترین تولیدکنندگان دارو و مواد اولیه دارویی، بیماران HIV مثبت به کمبود داروی دولوتگراویر، ۵۰ میلی گرم (میلی گرم) و برخی داروهای تزریقی روبرو هستند. هند به دلیل جمعیت زیادی که دارد با بیماری HIV در تعداد بالاتری دست و پنجه نرم می‌کند.

بسیاری از هندی‌ها به داروهای رایگان HIV از مراکز دولتی ضد رتروویروس متکی هستند و برخی معتقدند که دولت تهیه داروها از سازمان‌های دارویی را به تاخیر انداخته است.

این دارو در داروخانه‌های خصوصی موجود است، اما بسیاری از بیماران توانایی خرید آن را ندارند.

همچنین در هند، کمبود کلوفازیمین، داروی مهمی که برای درمان بیماری هانسن (جذام) استفاده می‌شود، درمان را با مشکل مواجه کرده است. این بیماری به معنای زخم‌های پوستی شدید، آسیب عصبی و ضعف عضلانی برای کسانی است که قادر به تهیه دارو نباشند.

علاوه بر آن؛ داروهای ضد زهر نیز در هند رو به پایان است، جایی که مارگزیدگی رایج و اغلب کشنده است. کمبودها به ویژه در مناطق روستایی شدیدتر است.

بریتانیا

بریتانیا، با کمبود رمی‌فنتانیل روبرو است به همین منظور پزشکان مجبور هستند تا برای بیهوشی از داروها و تکنیک‌هایی یک دهه قبل استفاده کنند. رمی‌فنتانیل، یک اپیوئید کوتاه اثر است که به بیماران اجازه می‌دهد تا به سرعت پس از بیهوشی بهبود یابند.

در غیاب رمی فنتانیل، متخصصین بیهوشی باید به استفاده از داروهای دیگر متوسل شوند که اغلب منجر به بهبودی کندتر و عوارض جانبی طولانی‌تر می‌شود. فقدان کیت‌های رمی فنتانیل و اپیدورال نیز انتخاب روش‌های تسکین درد برای زایمان را محدود کرده است.

به نوشته مجله داروسازی بریتانیا، کمبود اسید آلندرونیک برای درمان پوکی استخوان بر روی بیمار تأثیر گذاشته است. دولت بریتانیا به پزشکان در مورد منابع کم این دارو که در دوزهای ۷۰ میلی گرمی داده می‌شود، هشدار داد.

در این اطلاعیه آمده است که این قرص‌ها تا اواخر ماه اوت موجود نیست و پزشکان باید جایگزین قرص‌های ۳۵ میلی گرمی رزیدرونات هفته‌ای یک بار یا ایباندرونیک اسید ۱۵۰ میلی گرمی ماهیانه یک بار را در نظر بگیرند. به گفته پزشکان، دوزهای مختلف و تفاوت در زمان آنها منجر به اشتباهات دارویی می شود.

دلایل کمبود دارو در جهان

عرضه، تقاضا و مشکلات نظارتی تنها سه دلیل کلی برای کمبود داروها در جهان است. در دسترس نبودن مواد خام، مشکلات لجستیکی و مشکلات تجاری شاید بتوانند در بازگو کردن این مشکل جهانی راهگشا باشند.

در زمان پاندمی کرونا جهان با مشکلات جدیدی روبرو شد که قبلا با آن آشنایی نداشت و طرحی برای آن نریخته بود در نتیجه تقاضا می‌تواند با یک بیماری ناشناخته به طرز عجیبی بالا رود و با کمبود شدید دارو در جهان و کشورهای با درآمد پایین مواجه شود. یکی از عوامل مهم فقدان دارو یک تعریف واحد از کمبود آن است.

کمبود دارو بر همه ذینفعان از جنبه‌های اقتصادی، بالینی و انسانی تأثیر می‌گذارد. در نتیجه؛ سازمان جهانی بهداشت استراتژی‌های کاهش جهانی دارو را از چهار سطح مورد بررسی قرار داده است.

• تحقیقات علمی باید با کیفیت بالا در مورد کمبود دارو صورت پذیرد و هیچ فقدانی در این تحقیقات نباید باشد
• بر اساس نیاز هر کشور و جامعه باید لیست داروهای ضرروی درآورده شده تا در اولین فرصت به تهیه و یا تولید آن پرداخته شود.
• آموزش به موقع و استفاده از داروهای جایگزین، به همه متخصصان پرستاری و پزشکی در مورد مدیریت کمبود دارو امری ضرروی است.
• تغییر در سیاست‌های دولتی هم می تواند در راستا مفید واقع شود.

راهکار چیست؟

کشورهای مختلف استراتژی های مختلفی را برای رفع کمبود دارو در سیستم بهداشتی خود ایجاد کرده‌اند. این استراتژی‌ها بسته به شرایط مالی، قدرت سیستم سلامت و مطالعات تحقیقاتی، مانند افزایش سیستم‌های گزارش‌دهی، تغییر در سیاست‌ها، پلت‌فرم‌های کمبود دارو، و تسریع تایید دارو متفاوت است. برخی از مقامات در کشورهای پیشرفته؛ کمبود دارو را ارزیابی می‌کنند و دستورالعمل‌ها را مستقیماً به ذینفعان سلامت ارائه می‌دهند.

همچنین؛ برخی از مقامات نظارتی پلتفرم‌هایی را برای ردیابی و گزارش کمبود ایجاد می کنند و برخی کشورها در تلاش هستند تا مؤسسات غذا و داروی خود را تقویت کنند. اینها تنها راهکار ساده برای پیشرفت سیستم دارویی در کشورهای مانند ایران است. کشوری با نیرو پزشکی عالی اما در پایین ترین نقطه از لیست کمبود دارو. این راه کارها در ایالت متحده تا حر زیادی به خوبی جواب داده است با این حال، باز هم این مشکل کم رنگ نشده و باید برای بهبود آن تلاش بیشتری کرد. به طور مثال برخی بیماری ها مانند بیماران «ام. پی. اس» در کشور ما تحت شرایط سخت کمبود دارو یا افزایش قیمت داروهایشان قرار دارند