ایران و افغانستان به ‌عنوان دو همسایه با مرز مشترک به طول ۹۴۵ کیلومتر، به ‌لحاظ تاریخی و تمدنی وارث تمدن‌های باشکوه با قدمت چند هزار ساله بخشی از مشرق‌زمین می‌باشند. به ‌عبارت واضح‌تر این دو کشور قبل از تقسیم به دو واحد سیاسی با الگوی دولت-ملت مدرن، پیکری واحد در پهنه فلات ایران بودند. بر مبنای چنین پیشینه تاریخی است که روابط امروزه دو کشور به‌ عنوان دو واحد سیاسی مستقل علی‌رغم وجود عوامل مخرب خارجی مانند حضور آمریکا در افغانستان طی بیست سال گذشته و دخالت عناصر مخرب منطقه‌ای، کماکان در فضای عادی و خارج از امنیتی‌شدن سیر کرده است.

رعایت حسن همجواری میان ایران و افغانستان

پس از بازگشت مجدد طالبان به قدرت، برخی تحلیل‌های برخاسته از تئوری‌های توطئه،‌ فرض را بر این گذاشتند که روابط افغانستان و ایران وارد فاز امنیتی و بحرانی خواهد شد. برعکس این گونه پیش‌بینی‌ها، طالبان از بدو در اختیار گرفتن قدرت، روابط با همسایگان به ‌خصوص با جمهوری اسلامی ایران را بر مبنای حسن‌ همجواری و در راستای تعامل و همکاری عیار ساخت. در طرف مقابل جمهوری‌ اسلامی ایران نیز بنا به ضرورت و اقتضای اوضاع افغانستانِ پسا آمریکا، ضمن فعال نگهداشتن سفارت خود در کابل و سایر مراکز دیپلماتیک در ولایات افغانستان، روابط با افغانستان را همچنان حفظ کرد و تعامل با حکومت طالبان را در سطح دوفاکتو برقرار کرد.

رفت و آمدهای مقامات ایران و افغانستان

با توجه به چنین حسن ‌رفتار دو طرف، روابط دو کشور در حوزه‌های گوناگون در دو سال و اند گذشته، خوب و رو به توسعه ارزیابی می‌شود. در حوزه سیاسی روابط دو کشور در سطح حضور سفرا در پایتخت‌های دو کشور برقرار می‌باشد. در کنار این، رئیس جمهوری ایران نماینده خاص خود را نیز در امور افغانستان گماشته که در حال حاضر آقای کاظمی قمی هر دو سمت را به ‌عهده دارد. این فضای مناسب حاکم در روابط سیاسی دو کشور زمینه‌ را برای دید و بازدید مقامات بلندپایه حکومت طالبان از ایران فراهم کرده که آخرین و مهم‌ترین مورد آن سفر ملا عبدالغنی برادر معاون رئیس‌الوزرای هیئت حکومت سرپرست افغانستان از جمهوری اسلامی ایران بود.

تلاش مقامات ایران و افغانستان برای حل مناقشات

با این مفروض که وجود روابط مطلوب سیاسی میان کشورها، تأثیر مثبت بر فضای امنیتی حاکم در روابط کشورها دارد، روابط ایران و افغانستان نیز به‌دور از تنش و امنیتی‌شدن سپری شده است. البته لازم به ذکر است که موضوع حقابه ایران به عنوان یک مسئله کلان و برخوردهای مرزی که چند بار میان مرزبابان دو کشور به وقوع پیوسته به عنوان موضوع کوچک‌تر، در برخی مقاطع فضای شبه ‌امنیتی را میان دو کشور به ‌وجود آورد که برای رسیدگی به هر دو مورد اقدامات لازم از هر دو طرف روی دست گرفته شد. در زمینه جلوگیری از برخوردهای مرزی و افزایش همکاری‌های امنیتی مقامات نظامی میان دو کشور چندین بار رفت و آمد داشته‌اند که از جمله می‌توان از سفر معاون ستاد کل نیروهای مسلح ایران به کابل یاد کرد. همچنین در زمینه حقابه ایران طرف افغانی متعهد شده است که با درنظرداشت وضعیت آبی در رود هیرمند، به حقابه ایران از رود مزبور رسیدگی شود و بر اساس اخبار منتشر شده، رهبر طالبان هم به این موضوع ورود کرده و از هدر رفتن آب در گود زره که میراث حکومت اشرف غنی می‌باشد، اظهار تاسف کرده است. طبق شنیده‌ها، تخریب سازه‌ای که منجر به هدایت آب به سمت گود زره می‌شده از سوی حکومت طالبان آغاز شده است.

اهتمام بر اقتصاد و ترانزیت میان ایران و افغانستان

از آنجا که ایران در همسایگی افغانستان از جمله کشورهای تولیدی منطقه محسوب می‌شود و از طرف دیگر افغانستان به دلیل نیازمندی شدید به واردات کالاهای مصرفی خارجی، روابط اقتصادی دو کشور حتی در زمان حضور آمریکا در افغانستان در وضعیت بدی قرار نداشت. پس از این که حکومت سرپرست در افغانستان مستقر شد، اقتصاد به عنوان اولویت درجه یک در دستور کار آن قرار گرفت. از همین‌رو توجه به واردات از ایران بیشتر صورت گرفته و زمینه برای رشد روابط اقتصادی میان دو کشور قوی‌تر از گذشته فراهم شده است. در کنار این، ایران به ‌عنوان تنها گزینه بدیل پاکستان برای دسترسی افغانستان به بنادر دریایی و به دلیل بروز تنش‌های روزافزون میان افغانستان و پاکستان، مورد توجه بیشتر حکومت طالبان قرار گرفت. می‌توان گفت که کلیدی‌ترین موضوع سفر ملا برادر به ایران را هم همین موضوع بوده است.

برای توسعه بیشتر روابط میان افغانستان و ایران لازم است تا حکومت طالبان می‌بایست به‌ مطالبات مشروع ایران از جمله تامین حقابه اهتمام ویژه به خرج دهد. همچنین به دنبال کسب مشروعیت باشد تا علاوه بر ایران بتواند آزادانه با دیگر کشورهای منطقه روابط خود را گسترش دهد