«نظام انتخاباتی» و «نظام حزبی» تاثیر مستقیمی بر کیفیت برگزاری انتخابات دارند. منظور از نظام انتخاباتی، مجموعه ای از قوانین و مقررات است که نحوه انتخاب نمایندگان مردم را مشخص می کنند. نظام حزبی نیز مجموعه ای از روابط متقابل میان احزاب با یکدیگر و روابط آنها با نظام سیاسی است. ﻧﻮع راﺑﻄﻪ احزاب ﺳﻴﺎﺳﻲ با نهادهای مجری انتخابات در کشورهای مختلف، متفاوت است. در برخی موارد احزاب متولی بخشی از اجرای انتخابات هستند و در برخی موارد چنین اختیاری به احزاب داده نشده است.

در برخی نظام های انتخاباتی، احزاب وظیفه تایید صلاحیت و معرفی نامزدها را بر عهده دارند. در این موارد معمولا دو یا سه حزب قوی وجود دارند و اگرچه ممکن است احزاب کوچک تر هم وجود داشته باشند اما قدرت بین احزاب اصلی دست به دست شده و احزاب کوچک تر شانس زیادی برای تصاحب قدرت نداشته و به کسب چند کرسی در پارلمان قانع هستند. در مقابل، انتخابات در نظام های سیاسی که احزاب جایگاه اجتماعی مناسبی ندارند ( و جامعه به افراد بیشتر از احزاب اعتماد دارد) یا مدل نظام انتخاباتی آنها حزبی نیست با تعداد زیاد داوطلبان برگزار می شود که این کار هم اجرای و نظارت انتخابات را سخت کرده و هم مردم را در انتخاب سردرگم می کند.

چالش تعداد زیاد داوطلب در انتخابات ایران

تعداد زیاد داوطلبان در ایران یکی از چالش های جدی برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی در ادوار اخیر بوده است به گونه ای که فرصت و هزینه زیادی از دستگاه های اجرایی و نظارتی در بررسی صلاحیت این داوطلبان می گیرد. شورای نگهبان هم منتقد تعداد زیاد داوطلبان و فرصت کم بررسی صلاحیت آنها بوده و اصلاح قانون انتخابات مجلس و دو مرحله ای شدن ثبت نام در انتخابات با هدف بیشتر شدن فرصت بررسی صلاحیت ها انجام شد اما این مشکل آنطور که هدف قانوگذار بود، حل نشد. در مرحله پیش ثبت نام انتخابات مجلس دوازدهم، ۴۸ هزار نفر و در مرحله ثبت نام اصلی ۲۴ هزار نفر نام نویسی کردند و هیات های نظارت صلاحیت ۱۱ هزار نفر را تایید کرد. مسلما تعداد زیاد افرادی که داوطلب انتخابات می شوند، وقت زیادی از نهادهای نظارتی برای بررسی صلاحیت آنها می گیرد و شاید در مواردی هم افراد به اشتباه تایید یا ردصلاحیت شوند.

سهل بودن شرایط ثبت نام برای داوطلبان و حزبی نبودن نظام انتخابات ایران تاثیر زیادی بر تعداد زیاد ثبت نام ها دارد. هرچند در سال های اخیر معرفی لیست های انتخاباتی از سوی احزاب و جریان های سیاسی متداول شده است اما نظام انتخاباتی در ایران حزبی نیست و به جز لیست جریان های سیاسی، افراد مستقل هم در انتخابات حضور داشته و به لحاظ حقوقی، بار تایید صلاحیت داوطلبان نه بر دوش احزاب بلکه بر عهده شورای نگهبان است.

ویژگی های نظام انتخاباتی حزبی

در نظام های سیاسی که انتخابات به مدل حزبی برگزار می شود، احزاب صلاحیت داوطلبان را با قرار دادن آنها در لیست های انتخاباتی تایید می کنند. این احزاب برای انتخابات برنامه و لیست کاندیدا داشته و نسبت به عملکرد اعضای خود در پارلمان پاسخگو هستند. نظام انتخابات حزبی معمولا درکشورهایی موفق است که دو یا سه حزب قوی و سراسری وجود دارند. در این کشورها ممکن است چند حزب کوچک هم حضور داشته باشند که معمولا در مقابل احزاب اصلی قدرت چندانی ندارند.

در نظام های انتخاباتی حزب محور، احزاب در گزینش کاندیداها نقش مهمی دارند و داوطلبان هم باید در لیست های انتخاباتی قرار گیرند تا شانس موفقیت شان بیشتر شود. در این شرایط، احزاب برنامه داشته و نسبت به عملکرد خود پاسخگو هستند و در مواردی هم که نتوانند به وعده های خود عمل کنند، مجبور به استعفا شده و کنار می روند. در نظام حزبی که انتخابات به صورت تناسبی برگزار می شود، هر حزب براساس رایی که به دست می آورد در پارلمان صاحب کرسی می شود. در این مدل از انتخابات، مردم به برنامه های حزب رای می دهند و نه افراد و شاید شناخت دقیقی از افراد لیست حزب نداشه باشند اما براساس اعتماد به حزب، به آن لیست رای می دهند.

در نظام انتخاباتی حزبی، سیستم های نظارتی بر داوطلبان هم وجود دارد تا داوطلبانی وارد انتخابات شوند که دارای حداقل ویژگی هایی باشند اما پس از این مرحله، بار اصلی تایید صلاحیت ها بر عهده احزاب است و آنها بهترین افراد خود را وارد لیست انتخاباتی می کنند. در نقد این مدل انتخابات گفته شده که افراد مستقل نمی توانند فرصتی برای حضور در انتخابات داشته باشند و اگر وارد احزاب نشوند، کنار گذاشته خواهند شد.

فقدان نظام حزبی در انتخابات ایران

در ایران اما احزاب با اینکه لیست انتخاباتی معرفی می کنند ولی کمترین پاسخگویی را نسبت به عملکرد اعضای خود در مجلس دارند. حتی اعضای یک لیست، بعد از ورود به مجلس اعلام کردند که تعهدی به لیستی که آنها را وارد مجلس کرد ندارند و راه خود را از جریان حامی خود جدا کردند. این اتفاق در انتخابات مجلس دهم رخ داد. جریان اصلاحات لیستی به نام «امید» معرفی کرد که حدود سی نفر از آنها پس از ورود به مجلس، وارد فراکسیون امید نشدند.

این مسائل به دلیل رخ می دهد که احزاب در ایران ضعیف بوده و قادر به اجرای کارویژه های خود از جمله وساطت بین جامعه و نظام سیاسی، تجمیع و انتقال مطالبات جامعه به نظام سیاسی، توجیه جامعه برای اجرای سیاست های نظام، جامعه پذیری سیاسی، بسیج رای دهندگان، پرورش رهبران و کادرهای سیاسی نیستند.

فعالیت این احزاب به صدور دو سه بیانه در سال محدود می شود. آنها فقط در ایام انتخابات فعال شده و پس از انتخابات چه پیروز شده باشند و چه شکست خورده باشند، تعطیل شده و تا انتخابات بعدی به خواب فرو می روند. اخیرا کمسیسون ماده ۱۰ احزاب و گروه های سیاسی اعلام کرده است که در کشور۱۴۰ حزب دارای مجوز فعالیت داریم که فقط ۹۱ حزب اجازه فعایت در انتخابات دارند و بقیه احزاب فعالیتی حتی برای برگزاری مجمع عمومی خود نداشته اند. گاهی همین تعداد زیاد احزاب و لیست های انتخاباتی آنها موجب سردرگمی مردم برای رای دادن هم می شود.

یک انتقاد جدی به فعالیت حزبی در ایران به موضوع تعداد زیاد احزاب مربوط می شود. نبود فرهنگ کار جمعی موجب شده است که هرکسی که مایل به فعالیت سیاسی است، به دنبال ایجاد حزب خود برود یا اینکه برخی اختلاف نظرها میان اعضای یک حزب موجب کناره گیری از آن حزب و تاسیس حزب جدید شده است. در این شرایط احزاب فردمحور شکل می گیرد و یک نفر سال ها دبیرکل یک حزب می ماند چون او آن حزب را تشکیل داده و سایر اعضای حزب در واقع آدم او محسوب می شوند. این مساله موجب شده که احزاب بی نام و نشان زیادی در کشور شکل بگیرد که کسی اطلاعی از نام، اعضا و رویکرد آنها نداشته باشد و آنها فقط یکی دو ماه قبل از هر انتخاباتی فعال شده و بعد انتخابات کسی دیگر نشانی از آنها نبیند.

تعدد احزاب برای خود جریان های سیاسی هم چالش ایجاد کرده است و آنها برای اینکه بتوانند لیست واحدی به مردم معرفی کنند، کار سختی داشتند البته آنها برای حل این مشکل به ایجاد جبهه و ائتلاف های گوناگونی روی آورده اند. در این سال ها در جریان اصلاحات، شورای هماهنگی احزاب اصلاح طلب، شورای عالی سیاستگذاری و جبهه اصلاحات و در جریان اصولگرا شورای وحدت، شورای ائتلاف، مبنا، شریان و تشکل های دیگری شکل گرفته است اما این اقدام فقط در کوتاه مدت جواب داده است. همین احزاب موجود هم در حال حاضر ۲۰ جبهه مختلف تشکیل داده اند.

در این بین هم برخی چهره های سیاسی خود را فراتر از احزاب می دانند و حاضر نیستند که وارد این تشکل ها شوند. در مقابل هم برخی افراد همزمان عضو چند تشکل سیاسی هستند. همین عوامل موجب شده است که احزاب جایگاه و تاثیرگذاری اجتماعی مناسبی نداشته باشند. حتی اکنون که حدود ۵۰ روز به انتخابات باقی مانده است، کمتر حزبی است که برنامه خود برای حضور در مجلس به مردم معرفی کرده باشد و آن ها به جای معرفی برنامه، به دنبال تهیه لیست های خود هستند.

نیاز نظام انتخاباتی به اصلاحات اساسی

یکی از آثار منفی فعال و قوی نبودن احزاب این است که نظام سیاسی مجبور خواهد شد که وظایف و کارکردهای احزاب سیاسی را خود انجام دهد در حالیکه اگر احزاب دارای قدرت و نفوذ در جامعه باشند، می توانند بخشی از فرایند تایید صلاحیت داوطلبان را بر عهده گیرند و به این ترتیب همه بار این موضوع بر دوش نظام نخواهد افتاد البته نظام سیاسی هم باید مایل به میدان دادن به احزاب باشد.

با اینکه قانون انتخابات در ایران هر چند سال یکبار اصلاح می شود ولی ضعف احزاب یکی از دلایلی است که هیچگاه نظام انتخاباتی ایران حزبی نمی شود. در اصلاحیه قانون انتخابات مجلس که تابستان امسال مصوب و اجرا شد، به نقش احزاب برای معرفی لیست های انتخاباتی اشاره شده است با این حال نمی توان هنوز نظام انتخاباتی ایران را حزبی دانست.

نظام انتخاباتی ایران به اصلاحات نیاز دارد و برگزاری انتخابات تناسبی و حزبی می تواند بر کیفیت انتخابات و آرای مردمی تاثیر مثبتی داشته باشد البته به شرط آنکه کمیت احزاب کاهش و کیفیت فعالیت آنها افزایش یابد و آنها توان اجرای کارویژه های خود را داشته باشند. لازمه داشتن نظام انتخاباتی حزبی یا حزب محور، وجود چند حزب محدود ولی قوی است البته برقراری نظام انتخاباتی حزب محور هم تاثیر مستقیمی بر تقویت احزاب خواهد داشت