عجایبی از ضریح پیشین حرم امام رضا (ع): هشت هزار مثقال طلا در آن به کار رفته بود/ در بناییِ ضریح به جای آب از گلاب استفاده کردند

ضریح کنونی حرم امام رضا (ع) در واقع پنجمین ضریح این حرم است که در سال ۱۳۷۲ به دستور تولیت آستان قدس رضوی دستور ساخت آن صادر و پس از ۷ سال در ۲۱ دی ۱۳۷۹ عملیات نصب آن اجرایی شد. اما تا پیش از آن این حرم چهار ضریح دیگر را به خود دیده بود، که روایت چهارمی بسیار جالب است. ضریح چهارم حرم امام رضا (ع) معروف به شیر و شکر بود که در تاریخ ۱۷ تیرماه ۱۳۳۶ ساخت آن زیر نظر متخصصان آغاز و در ۲۲ بهمن ۱۳۳۸ نصب شد. روایت چگونگی طراحی، میزان طلا، نقره و فیروزه‌ی به کار رفته در آن و طریقه‌ی نصب این ضریح را مجله‌ی خواندنیها، در ویژه‌نامه‌ی نوروز خود به تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۳۸ به نقل از روزنامه‌ی «دنیا» به طور مفصل این‌چنین شرح داده است:

درست ۹۱۵ روز ماهرترین و ورزیده‌ترین هنرمندان ایران به کار و کوشش پرداختند تا توانستند ضریح نقره را به پایان برسانند. ضریح در ۱۷ تیرماه ۱۳۳۶ زیر نظر متخصصین معروف شروع به ساختمان گردید. قبلا روی مرقد مطهر ضریح نادری جواهرنشان پولادین نصب بود. سرپرست و یا سراستادکار متخصصین ایرانی هنرمند معروف حاجی محمدتقی ذوفن بود که حاضر شد با دریافت مثقالی ۱۲ ریال دستمزد ضریح نفیس را ساختمان نماید.

شب و روز به کار می‌پردازد تا این‌که در روز ۹۱۵ ساختمان ضریح به پایان می‌رسد. آن‌چه مصالح قیمتی در ضریح به کار رفته عبارت است: ۱- نقره‌ی نود عیار سیصد و سی هزار مثقال، ۲- طلای هجده عیار هشت هزار مثقال، ۳- فیروزه سه هزار دانه، ۴- آهن دو هزار کیلوگرم، ۵- چوب گردوی خشک که پنجاه سال قبل الوار آن تهیه شده بود هزار کیلو، ۶- برنج هزار کیلوگرم، ۷- سنگ مرمر خراسان.

دستمزد که مجموعا پرداخت شش میلیون ریال بود. تعداد کارگرانی که شب و روز مشغول کار بودند پنجاه و دو نفر بودند که در راس آن‌ها حاجی ذوفن، استاد محمدباقر جهانبخش زرگر و استاد سید رضا کمیلی قلم‌زن مخصوص کتیبه و خطوط و سید عطاءالله اعظمی میکانیک و بالاخره استاد ابوطالب نجار که بیش از نود سال از عمرش می‌گذرد قرار داشتند.

ضریح نقره دارای ۱۴ دهنه‌ی مشبک پنجره بود که سی سانتی‌متر آن سنگ مرمر و سه متر ارتفاع ضریح نقره می‌باشد. عرض ضریح ۳ متر و شش سانتی‌متر و طول چهار متر و پنجاه و یک سانتی‌متر بوده است.

۱۸ عدد کتیبه‌ی بیضی طلا که هر یک [از] آن‌ها پنجاه مثقال طلا صرف آن شده و در آن روایاتی منقوش شده است و هم‌چنین ۱۴ عدد کتیبه‌ی طلای ترنج که اطراف آن فیروزه نشان است و هریک پنجاه مثقال طلا وزن دارد به خط ثلث به قلم حاج شیخ احمد زنجانی خوش‌نویس مقیم تهران نوشته شده نصب گردید.

چهار گوشه‌ی ضریح خوشه‌ی انگور طلا نصب و جمعا مقدار ۱۲۵۰ مثقال طلا به مصرف خوشه‌های مزبور رسیده است.

باید دانست علت تهیه‌ی خوشه‌های انگور طلا به علت تناول حضرت از انگور مسموم بود که خواستند بدین ترتیب بعد از هزار و اندی سال خاطره‌ی شهادت حضرت را همواره زنده نگه بدارند.

بالای سقف ضریح نمای خارجی ورقه‌های نقره‌ی مطلا نصب گردیده که در وسط هر طرف کتیبه‌ی مطلایی علی‌حده به خط حسن رضوان کتیبه‌نویس آستان قدس می‌باشند. تمام کتیبه‌های ضریح اثر هنر استاد سید رضا کمیلی اصفهانی است که در کار خود حسن سلیقه‌ی خاص به خرج داده است. در سقف داخل ضریح آیه‌ی مبارکه‌ی نور و اسماء‌الحسنی با ترتیبات بدیع و طلاکاری نوشته شده و به علاوه این اشعار در ذیل کتیبه‌های آن به خط رضوان نوشته شده است:

قبول حضرت داور شد این ضریح مطهر/ ز جمع شیعه مضطر به پور موسی جعفر…

بالای دهنه‌های مشبک ضریح مطهر نقره سوره‌ی مبارکه‌ی «هل‌اتی» مانند کمربند با خط ثلث به قلم حاج شیخ احمد زنجانی نوشته شده و بر بالای لبه‌ی ضریح سوره‌ی مبارکه‌ی «یاسین» با طلا نصب شده و ۴۴ گلدون روی اسلمی‌ها قرار گرفته مابین هرکدام برگی نصب که در وسط آن برگ سطح مدور برآمده‌ای واقع است و بر روی آن اسمی از اسماءالله‌الحسنی از طلا و زمینه‌ی مینا منقوش نصب گردیده که از نظر صنعت دارای ظرافت و زیبایی خاص می‌باشد. و این ترتیب الاسماء در بالای ضریح از بدایع بانی این ضریح سید ابوالحسن حافظیان می‌باشد.

این اسماءالله از روی سر مبارک شروع می‌شود و به پایین پای حضرت ختم می‌گردد و چون حرفی از اول آل‌السماء بردارند و در کنار یکدیگر قرار بدهند باز اسمی از اسماءالحسنی به دست می‌آید و جمعا ۱۲ اسم از اسماءالحسنی پیدا می‌شود که هیچ‌یک مکرر نخواهد بود.

روز ۲۲ بهمن پس از این‌که ضریح مطهر با گلاب مخصوص شست‌وشو داده شد و غبارروبی گردید و قرآن‌های خطی و چاپی روی مرقد قرار گرفت، درب ضریح طبق اسلوب جدید که بارز می‌باشد بسته و سپس با قفل و کلید طلا درب ضریح فولاد جواهرنشان قفل شد و آن‌گاه درب ضریح جدید به وسیله‌ی آیت‌الله فقیه سبزواری با کلید مخصوص قفل گردید و کلید آن تسلیم رئیس خزانه‌ی آستان قدس شد. سپس مهران نایب‌التولیه‌ی آستان قدس قفل نقره را که هفده روز قبل از آن بسته شده بود باز نمود و بدین ترتیب زوار اجازه یافتند وارد حرم شوند.

همان روز انجام تشریفات فوق سرتیپ سیف‌افشار سناتور وارد مشهد گردید. او با خود ۱۱۶ گرم طلای خالص آورد و تحویل نایب‌التولیه داد تا به مصرف برسد و مهران هم نظر داد که با این مقدار تاج طلا ساخته شود و بر روی درب ضریح جواهرنشان که به دیوار جنوب غربی حرم نصب گردید، قرار دهند.

و نیز حسین نمازی مدیر شرکت زیمنس یک دستگاه ساعت بسیار بزرگ برقی تقدیم حرم نمود که در نوع خود جالب است. این ساعت که مادر ساعت‌هاست دارای چهار فرزند است که هر چهار دستگاه از دستگاه بزرگ نیرو گرفته و به کار ادامه می‌دهند. چند نفر مهندس برای نصب این ساعت آلمانی وارد مشهد شدند تا دستگاه مرکزی ساعت را در دفتر تشریفات و دو دستگاه را داخل حرم و یک دستگاه دیگر را در دارالسعاده نصب نمایند.

بدین ترتیب ساختمان ضریح مطهر امام ثامن که مبلغ هجده میلیون ریال مخارج آن شده به پایان رسید و عظمت ضریح طوری است که هرکس را بی‌اختیار مجذوب خود می‌سازد و نکته‌ی جالب آن‌که در تشریفات بنایی که ضریح را نصب می‌کردند به هیچ وجه آب استعمال نکردند بلکه سیما و آهک و گچ و ماسه را با گلاب مخلوط نمودند و در این راه مقدار زیادی گلاب درجه یک به مصرف رسیده بود