عقل دربرابر نقل؛ نزاع اصولیون و اخباریون بر سر چه بود؟

در تاریخ تشیع نزاعی طولانی‌مدت و اثرگذار میان دو جریان بزرگ شکل گرفت: اخباری‌گری و اصولی‌گری. این تقابل در ظاهر مناقشه‌ای فقهی درباره روش فهم احکام شریعت بود، اما در باطن، بازتاب تفاوت‌های عمیق‌تری درباره رابطه دین با عقل، قدرت و تاریخ بود. اینکه آیا دین تنها از مسیر نقل روایت‌شده امامان قابل درک است یا می‌توان آن را با ابزار عقل و استدلال بازخوانی کرد، پرسشی بنیادی بود که قرن‌ها فضای فکری و اجتماعی شیعه را شکل داد.

ریشه‌های این نزاع، به نخستین قرون تکوین تشیع بازمی‌گردد؛ زمانی که با آغاز غیبت امام دوازدهم در سال ۸۷۴ میلادی، جامعه شیعه با بحران بزرگ رهبری و تفسیر دینی رو‌به‌رو شد. امامان پیشین، به‌ویژه امام صادق، نقش مهمی در نهادینه‌سازی آموزه «امامت» ایفا کرده بودند؛ آموزه‌ای که رهبری دینی را الهام‌شده و معصوم می‌دانست و آن را مستقل از حاکمان وقت معرفی می‌کرد. با غیبت امام دوازدهم، دیگر امکان مراجعه مستقیم به مرجع معصوم وجود نداشت، و این چالش، زمینه‌ساز شکل‌گیری دو پاسخ متفاوت شد: اخباری‌ها بر نقل صرف تاکید کردند، در حالی که اصولیون به بازسازی عقلانی فقه روی آوردند.

در قرون نخستین، تلاش فقهای شیعه بر گردآوری، حفظ و نقل روایات امامان معصوم متمرکز بود. این دوره، که به «دوران نقل» شناخته می‌شود، دین را به‌مثابه مجموعه‌ای از دستورات و آموزه‌های آماده می‌دید که تنها باید از زبان راویان امین منتقل شود. اما با گذر زمان و افزایش فاصله تاریخی از عصر حضور امامان، نیاز به ابزار‌های نوین تفسیر دین پدید آمد. عقل‌گرایی متکلمان شیعی، که تحت تاثیر اندیشه معتزلی شکل گرفته بود، به فقه نیز راه یافت. فقهایی مانند شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی در قرن چهارم و پنجم هجری، نخستین نظام اصول فقه را پایه‌گذاری کردند؛ نظامی که به فقیه امکان می‌داد از منابع شرعی، از جمله قرآن، سنت و عقل، استنباط احکام جدید داشته باشد.

اما این عقل‌گرایی نوپدید، با واکنش شدید اخباری‌ها رو‌به‌رو شد. محمدامین استرآبادی، فقیه برجسته قرن یازدهم هجری، با نگارش رساله‌ای بنیادین، رویکرد عقل‌گرای فقهای اصولی را رد کرد و استدلال کرد که تنها راه درست برای فهم دین، مراجعه مستقیم به روایات معصومان است. او عقل را ابزاری خطرناک می‌دانست که شیعه را به دامان قیاس و بدعت می‌کشاند و با صراحت اعلام کرد: «فقیه، تنها ناقل است، نه مفسر.» در نگاه استرآبادی، حتی سنجش اعتبار روایات جایز نبود؛ چرا که روایت، خود حقیقت بود و نیازی به داوری عقل نداشت. او با شدیدترین لحن‌ها، حتی علامه حلی را به بدعت‌گذاری متهم کرد.

این شکاف مفهومی، به تدریج به دو جهان‌بینی کاملاً متفاوت منجر شد. اصولی‌ها دین را همچون گفت‌وگویی زنده با زمانه و عقل می‌دانستند؛ از نظر آنها، فقیه نماینده عقلانیت دینی در عصر غیبت بود که باید با تکیه بر اصول اجتهاد، احکام شریعت را متناسب با شرایط روز تفسیر کند. در مقابل، اخباری‌ها با تکیه بر متن روایات، دین را امری کامل، بسته و بی‌نیاز از تفسیر مجدد می‌دانستند. آنها می‌گفتند که تنها مأمور به اطاعت‌اند، نه تفسیر.

اما این اختلاف، صرفاً مفهومی نماند؛ با استقرار تشیع به‌عنوان مذهب رسمی در ایران عصر صفوی (۱۵۰۱ میلادی)، زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و نهادی برای شکل‌گیری ساختار قدرت دینی پدید آمد. صفویان که خود از طریقت‌های صوفیانه برآمده بودند، برای تقویت مشروعیت دینی خود، گروهی از علمای شیعه را از جبل عامل (لبنان امروزی) به ایران دعوت کردند. این علمای مهاجر، که بیشتر رویکرد اصولی داشتند، با حمایت حکومت صفوی و در برابر طریقت‌های صوفی رقیب، جایگاه ویژه‌ای یافتند و به نهادینه‌سازی فقه اجتهادی یاری رساندند.

در همین حال بسیاری از آداب و رسوم صوفیانه در فرهنگ رسمی مذهبی جذب شد، اما طریقت‌های صوفی، که پیش‌تر جایگاه بالایی در هدایت دینی مردم داشتند، به‌تدریج کنار زده شدند. قدرت دینی به تدریج در دست فقهای شیعه تمرکز یافت و زمینه برای تثبیت مرجعیت فقهی فراهم شد. اما هنوز یک مانع اساسی باقی بود: شاهان صفوی، خود را نایب امام زمان می‌دانستند و مشروعیت دینی سلطنت را بر همین اساس توجیه می‌کردند. آنها اختیار انتصاب علما و کنترل اوقاف را در دست داشتند و اجازه استقلال کامل به فقها نمی‌دادند.

با فروپاشی سلسله صفوی در پی حمله افغان‌ها (۱۷۲۲ میلادی)، این موانع برچیده شد. هم قدرت سلطنت دینی صفویه از میان رفت، هم طبقه سادات که رقیب سنتی علما محسوب می‌شدند، ضعیف شدند. از این پس، نهاد دین به‌طور واقعی از حکومت جدا شد و فقها، ناچار شدند به‌صورت مستقل و بر پایه وجوهات مردمی و اعتبار فقهی، حیات دینی را ادامه دهند. این استقلال، در عمل به نفع جریان اصولی تمام شد که با تأکید بر اجتهاد و عقل، توانست نهاد مرجعیت را از نو سامان دهد و موقعیت فقیه را به عنوان مفسر رسمی شریعت تثبیت کند.

از کربلا تا نجف؛ پیروزی اصولیون و تولد مرجعیت شیعه

اگر دوران صفوی را باید آغاز تثبیت فقه اجتهادی در چارچوب حکومت دانست، قرن هجده، دوران استقلال و بلوغ آن بود؛ زمانی که تقابل اخباری و اصولی نه‌تنها به عرصه علم، بلکه به میدان سیاست، قدرت، و مناسبات اجتماعی کشیده شد. محور این تحول، شهر‌های مقدس عراق، به‌ویژه کربلا و سپس نجف بود؛ جایی که حوزه‌های علمی به‌تدریج به مراکز مستقل فکری و دینی بدل شدند و مسیر آینده روحانیت شیعه را رقم زدند.

در میانه قرن دوازدهم هجری (قرن هجدهم میلادی)، کربلا به یکی از مهم‌ترین مراکز علم دینی شیعه تبدیل شده بود. در این زمان، اخباری‌ها در این شهر دست بالا را داشتند و یوسف بحرانی، یکی از چهره‌های شاخص این جریان، رهبری علمی را در دست داشت. او عالمی زاهد، پرهیزکار و البته وفادار به مشی اخباری بود؛ مشی‌ای که روایت را اساس و سقف شریعت می‌دانست و عقل را تهدیدی برای خلوص دین تلقی می‌کرد. اما ظهور چهره‌ای، چون سید محمدباقر بهبهانی، نقطه عطفی در تاریخ این نزاع شد. او از شاگردان مکتب اصولی بود و با ورود به کربلا، توازن قدرت را بر هم زد. بهبهانی تنها یک فقیه نبود؛ او استراتژیست بود. او دریافته بود که پیروزی فکری بدون پشتیبانی سازمان‌یافته اجتماعی ممکن نیست. از همین رو، پیرامون خود شبکه‌ای از طلاب جوان، خطیبان، بازاریان و حامیان مالی گرد آورد، درس‌هایی دقیق و پرنفوذ ایراد کرد و رسائل نقادانه نوشت که مبانی اخباریون را به چالش می‌کشید.

او در یکی از مناظرات خود جمله‌ای گفت که بعد‌ها نماد رویکرد اصولی گشت: «دین، مرده نمی‌شود، اما روایت بی‌عقل، جنازه‌ای است که از حرکت بازمانده؛ و فقیهی که عقل نیاورد، نه نایب امام، که ناقل حرف است.» این جمله، بازتاب نگرش اصولیون بود که فقیه را وارث عقل معصومان می‌دانستند، نه صرفا راوی سنت آنان.

گرچه یوسف بحرانی با مدارا رفتار می‌کرد و حتی وصیت کرد که نماز جنازه‌اش را بهبهانی بخواند، اما این تساهل نتوانست از روند حاشیه‌نشینی اخباری‌گری جلوگیری کند. کتاب‌های اخباری یکی‌یکی از حوزه‌ها حذف شدند، شاگردان اخباری منزوی گشتند، و رساله‌های اصولی در بازار‌ها توزیع شدند.

پیروزی اصولیون در کربلا، تنها یک پیروزی فکری نبود؛ این نقطه آغاز فرآیندی بود که نهایتاً به تولد نهاد مرجعیت در شکل جدید آن انجامید. فقیه دیگر فقط مدرس احکام نبود، بلکه مدیر شبکه‌ای از شاگردان، وکلا، وجوهات مالی، و فتوا‌ها شد. این ساختار جدید، به‌ویژه در قرن نوزدهم، به‌دست کسانی، چون شیخ مرتضی انصاری به اوج رسید. شیخ انصاری، با نبوغ علمی و رویکردی نوین به علم اصول، اجتهاد را بر مبنای «اصول عملی» بازسازی کرد و جایگاه فقیه را از روایت‌گری به راهبری اجتماعی ارتقاء داد.

در این دوران، شهر‌های نجف و کربلا به مراکز اصلی نهاد روحانیت بدل شدند. یکی از عوامل مهم، دور بودن این شهر‌ها از کنترل دولت‌های شیعی مانند قاجار در ایران بود. این استقلال جغرافیایی، به استقلال مالی و فکری نیز کمک کرد. مجتهدان برجسته، دیگر نه منصوب پادشاه، بلکه محبوب مردم بودند؛ جایگاهشان را نه فرمان رسمی، بلکه شمار مقلدانشان تعیین می‌کرد. از سوی دیگر، روند تحولات در ایران نیز به این رشد کمک کرد. با فروپاشی صفویه و ناکامی نادرشاه در ترویج مجدد تسنن، شیعه دوازده‌امامی عملاً به مذهب غالب ایران بدل شد. در این شرایط، فقهای اصولی که در برابر افراط‌گرایی، روایت‌گرایی و اقتدار سلطنتی ایستاده بودند، رفته‌رفته به تنها مرجع مشروعیت دینی بدل شدند. اخباری‌ها، که زمانی به‌عنوان حامیان خلوص روایی شناخته می‌شدند، اکنون در حاشیه‌ای رو به فراموشی افتاده بودند.

در نتیجه این تحولات، روحانیت شیعه برای نخستین‌بار توانست ساختاری مستقل، منسجم و با نفوذ در جامعه دینی ایران و عراق به وجود آورد. این ساختار، نه دولتی بود، نه صرفاً مردمی؛ بلکه مجموعه‌ای خودبنیاد از فقهایی بود که قدرت فقهی‌شان بر پایه عقل، مشروعیت‌شان بر مبنای اعتماد مردم، و استقلال‌شان با اتکاء به وجوهات شرعی تعریف می‌شد.

ساختار قدرت دینی؛ روحانیت، دولت و جامعه شهری در قرن نوزدهم

با تثبیت موقعیت فقهای اصولی به‌عنوان مراجع تقلید، ساختار اجتماعی تشیع نیز دستخوش دگرگونی‌های بنیادینی شد. روحانیت شیعه، که در عصر صفوی در حاشیه دولت قرار داشت، اکنون به نهادی مستقل با کارکرد‌های چندگانه تبدیل شد: نهاد فتوا، نهاد داوری، نهاد آموزش، و از همه مهم‌تر، نهاد مشروعیت دینی. این ساختار تازه، در قرن نوزدهم، به ستون اصلی قدرت اجتماعی در ایران بدل شد؛ ستونی که نه‌تنها با دولت، بلکه با بازار، اصناف و طبقات شهری نیز پیوندی عمیق یافت.