نظر پدر زلزله‌شناسی ایران: چرا واقعه «پلاسکو» رخ داد؟

خبرگزاری ایسنا: بزرگترین ساختمان تجاری تهران و نماد تهران مدرن پس از 3 ساعت آتش سوزی به تلی از خاک تبدیل شد. قطعا این واقعه دلخراش نه اولین بوده و نه آخرین خواهد بود؛ چراکه آمارهای رسمی به ما می‌گوید که بالغ بر 4400 هکتار بافت فرسوده مصوب در شهر تهران وجود دارد.
فروریختن این سازه 54 ساله این سوال را به ذهن متبادر می‌کند که چه میزان در برابر آسیب‌های طبیعی مقاوم هستیم و یا در زمان رخداد زلزله در تهران و ایران با دارا بودن بافت‌های فرسوده به چه سرنوشتی دچار خواهیم شد. در حادثه «پلاسکو» تنها یک ساختمان فرو ریخت؛ ولی در جلوگیری از تلفات نیروهای امدادی و افراد عادی موفق نبودیم، پس چگونه می‌توانیم در زمان وقوع زلزله تلفات جانی را به حداقل برسانیم؟!
زلزله به عنوان یک پدیده طبیعی به خودی خود نتایج نامطلوبی ندارد، ولی آنچه موجب بروز بحران در اثر زلزله می‌شود، عدم آمادگی در برابر عواقب ناشی از وقوع زمین‌لرزه است. از این رو است که کارشناسان اعتقاد دارند کاهش آسیب‌پذیری شهرها در برابر وقوع حوادث طبیعی همچون زلزله در بلندمدت زمانی محقق خواهد شد که ایمنی شهر در برابر خطرات ناشی از زلزله به عنوان یک هدف در تمامی سطوح برنامه‌ریزی از آمایش سرزمین تا معماری و نحوه شهرسازی مدنظر قرار گیرد.
بر اساس بررسی‌های انجام شده ایران جز 10 کشور بحران‌خیز جهان و از نظر آماری وقوع حوادث طبیعی در مقام ششم جهانی قرار دارد. این رتبه‌ها هشداری برای ما خواهد که در خصوص ساخت سازه‌ها حساسیت بیشتری داشته باشیم.
تهران در حد فاصل گسل‌های بنیادی در گستره جنوب البرز مرکزی واقع است، در شمال تهران به سوی غرب با یک پهنه گسل که شامل چندین گسل متوالی و پی در پی است تا ناحیه شمال «آوج» مواجه هستیم، این پهنه گسله احتمالا در زیر لایه‌های آبرفت تا ناحیه دیوان دره در کردستان ادامه دارد.
از مهمترین گسل‌های تهران می‌توان به مواردی همچون «مشا- فشم به طول ۴۰۰ کیلومتر»، «شمال تهران به طول ۷۵ کیلومتر»، «جنوب ری به طول ۲۰ کیلومتر»، «شمال ری»، «گسل معکوس آهار»، «معکوس امامزاده داوود»، «کهریزک به طول بیش از 40 کیلومتر»، «نیاوران»، «محمودیه»، «گسل شرق» و «گسل ملاصدرا» اشاره کرد.
زمین لرزه‌های مخرب تاریخی در ناحیه شهر ری در سال‌های 347 ،588 ،885 و دیگر رخداد لرزه‌ای چون زلزله بوئین زهرا در جنوب دشت قزوین در غرب تهران که برآورد می‌شود همگی بزرگایی بیش از 3 داشته‌اند، نمایانگر احتمال رخداد زلزله‌های مخرب در ناحیه شهری یا در نزدیکی گستره شهر تهران است.
با توجه به گستردگی گسل‌ها در تهران، توجه به اصول ایمن‌سازی سازه‌ها در برابر زلزله و شتاب ناشی از زمین‌لرزه ضروری است و این در حالی است که به گفته دکتر بهرام عکاشه، پدر علم زلزله‌شناسی ایران و رییس پیشین بخش زلزله‌شناسی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، در تهران ساختمان‌های زیادی وجود دارد و حتی اگر بعد از وقوع زلزله ویران نشود، امکان خروج از آن وجود ندارد که دلیل آن نحوه شهرسازی است.
تشکیل «کابینه در سایه» برای مدیریت تهران بعد از زلزله
دکتر بهرام عکاشه، با تاکید بر اینکه بر حسب اینکه زلزله در زمستان رخ دهد و یا در تابستان، تلفات زیاد است، یادآور شد: چون در تهران امکان حرکت خودروها به کندی صورت می‌گیرد، در این صورت نجات انسان‌ها نیز به سختی صورت خواهد گرفت.
عکاشه، ادامه داد: از این رو به مسؤولان پیشنهاد کردم باید «هیات وزرای در سایه» در سایر شهرها داشته باشیم، چون کشور را نمی‌توان تا مدت‌ها بدون مدیر، مدیریت کرد؛ از این رو پیشنهاد کردم که یک هیات وزرا در هر نقطه از کشور به غیر از پایتخت ایجاد شود و در این راستا نیز دلایل و مدارک خود را بر اساس درخواست شورای امنیت ملی به این شورا ارسال کردم.
این محقق زلزله‌شناس با اشاره به پیشنهادات ارائه شده به شورای امنیت ملی، یادآور شد: به این شورا پیشنهاد کردم که خانه‌های مسؤولان مقاوم‌سازی شود و در صورت امکان همانند سایر کشورها، پایتخت را تغییر دهیم.
عکاشه با اشاره به سابقه قرار گرفتن اصفهان به عنوان پایتخت کشور، یادآور شد: بر اساس مطالعاتی که انجام دادم، اصفهان هر چند که به اندازه تهران شلوغ است؛ ولی از لحاظ وقوع زلزله، ایمنی بیشتری نسبت به تهران دارد و قابل مقایسه با تهران نیست.
به گفته وی، اراک و اصفهان می‌توانند دو گزینه مناسب برای پایتخت ایران باشند.
پدر زلزله‌شناسی ایران با تاکید بر اینکه کشور در معرض خطر قرار دارد، اظهار کرد: ستاد بحرانی که ایجاد کردیم، خوب است؛ ولی جوابگوی نیازهای کشور نیست و در این زمینه می‌توانیم از تجربیات کشورهایی چون چین و ژاپن استفاده کنیم.
ایجاد دوره دکتری زلزله‌شناسی
عکاشه با اشاره به برگزاری دوره‌های دکتری زلزله‌شناسی در دانشگاه‌های تهران و آزاد، ادامه داد: مشکل اصلی این است که در زمان وقوع زلزله محققان یک شهر نمی‌توانند به شهر دیگر کمک کنند، از این رو هدف من از برگزاری این دوره‌، تربیت نیروهای متخصص در هر شهری بوده است.
میزان امنیت زلزله‌ای شهرهای ایران
وی تحقیق در رشته زلزله‌شناسی را یکی از ضروریات کشوری مانند ایران دانست و گفت: از دیدگاه من تنها یک درصد از شهرهای کشور ایمن هستند و 63 درصد از شهرهای ایران در معرض خطرات فوق‌العاده زیاد از لحاظ تخریب زلزله قرار دارند.
عکاشه با تاکید بر اینکه شتاب زلزله موجب تخریب سازه‌ها می‌شود، اضافه کرد: جابجایی سازه را تخریب نمی‌کند؛ ولی شتاب زلزله باعث تکان‌های ناگهانی سازه‌ها و تخریب آن خواهد ‌شد.
وی با بیان اینکه 16 درصد از شهرهای کشور در معرض خطر متوسط در برابر زلزله هستند، ادامه داد: تنها یک درصد از شهرهای ایران چون خرمشهر و آبادان و ماهشهر امن هستند.
عکاشه با بیان اینکه شهرهای کشور بر اساس استانداردهای مقاوم‌سازی در برابر زلزله بنا نشده‌اند، گفت: شهرسازی و خیابان‌های تهران بر اساس اسلوب شهرسازی بنا نشده‌اند و از این رو مشاهده می‌شود که در دو طرف خیابان‌ها با عرض 10 متر ساختمان‌های 10 طبقه ساخته شده است و همین  امر باعث می‌شود که در صورت وقوع زلزله، حتی افراد زنده‌ نیز فوت کنند؛‌ چون هفته‌ها و ماه‌ها زمان برای باز کردن راه‌ها و جاده‌ها نیاز داریم.
وی با بیان اینکه هر چند نقشه فرار برای تهران داریم؛ ولی در زمان وقوع زلزله راه و جاده‌ای وجود نخواهد داشت، تاکید کرد: در حال حاضر 3 شهر تهران داریم؛ «شهر تهران» که شهرداری به امور آن رسیدگی می‌کند، «تهران و حومه» که ساکنان حومه در بدترین شرایط ممکن زندگی می‌کنند و تهران سوم، «تهران و شهرک‌ها» است. این امر موجب شده تا عرض و طول تهران افزایش یابد.
چرا «پلاسکو» رخ داد
این محقق با اشاره به وضعیت «پلاسکو»، با تاکید بر اینکه ما باور نداریم که تهران و سرزمین ما زلزله‌خیز است، گفت: اگر با این روند پیش برویم، فاجعه رخدادها ابعاد بیشتری به خود می‌گیرد؛ چون جمعیت روستایی زیاد شده و از آنجایی که پدیده فقر، به صرفه نبودن فعالیت‌های کشاورزی و گران بودن حمل و نقل وجود دارد؛ از این رو مهاجرت به شهرها افزایش می‌یابد.
وی با بیان اینکه راهی که اکنون می‌رویم، مسیری یک طرفه است، اظهار کرد: شهرها در حال بزرگ شدن است و روستاها خالی می‌شوند و این یک مسیر یک طرفه است و باید تدابیری برای آن اندیشیده شود و از سوی دیگر طبیعت هم به دلیل تغییر اقلیم هم به بزرگ شدن شهرها نیز کمک کرده است.
این محقق به تجربیات سایر کشورها در این زمینه اشاره کرد و یادآور شد: در اکثر کشورها قطارهای محلی نقش مهمی دارند و این در حالی است که در ایران این نوع قطارها محدود است و بیش از 90 درصد وسایل نقلیه، تک‌سرنشین است.
به گفته وی، گسل‌های تهران قابلیت رخداد زلزله‌های 7 تا 7.5 ریشتر را دارند.