کدام بچه ها اختلال یادگیری دارند؟

همیشه این‌طور نیست که اگر دانش‌آموزی نمره پایینی در دروس داشت، آن را به هوش یا شیطنت او ربط بدهیم و از طریق تنبیه بخواهیم اوضاع را بهتر کنیم. اینکه فرزندتان در تمام دروس نمرات خوبی دارد اما در یک یا دو درس خاص، نمرات پایینی می‌گیرد، ممکن است ارتباط چندانی با استعداد او نداشته باشد و لازم شود مشکل را در جای دیگری جست‌وجو کنید.

لابد شما هم با دانش‌آموزانی برخورد داشته‌اید که کلمات را جابه‌جا یا به شکل قرینه می‌نویسند، نمی‌توانند از روی نوشته بخوانند و… اگر چنین مشکلی را در فرزند خودتان هم دیده‌اید یا احساس می‌کنید هرقدر هم به او آموزش و تمرین بدهید باز هم بی‌فایده است و او دروس خاصی را یاد نمی‌گیرد، بهتر است موضوع را دقیق‌تر و جدی‌تر پیگیری کنید. شاید مشکل از یک اختلال به‌نام «اختلال یادگیری» نشأت بگیرد.

اینکه این اختلال چیست و چه راهکاری برای رفع آن باید درنظر گرفت را دکتر کتایون خوشابی، روانپزشک توضیح می‌دهد.

اختلال یادگیری چیست؟
اختلالات یادگیری دسته‌ای از اختلالات مربوط به یادگیری هستند که شامل 3اختلال یادگیری در دیکته‌نویسی، روخوانی و ریاضی است. تعدادی از کودکانی که مشکل دیکته‌نویسی دارند اختلال روخوانی هم دارند و بالعکس کودکان نارساخوان در دیکته‌نویسی هم مشکل دارند. در مجموع 30‌تا 50‌درصد  مردم دچار اختلال یادگیری ناشناخته هستند و تقریبا 3‌میلیون کودک بین 6‌تا 18‌سال به‌نوعی برخی اختلالات یادگیری را دارند. نکته مهم آن است که این اختلالات در پسران بیشتر از دختران است. حدود نیمی از اختلال‌های یادگیری در حوزه‌های اختلال خواندن طبقه‌بندی می‌شوند. در بیشتر موارد شروع اختلال یادگیری در فاصله زمانی پیش از دبستان تا کلاس دوم مشخص می‌شود. شروع پیش از کلاس اول معمولا نشانگر نوعی تاخیر رشدی در زبان، تاخیر در یادگیری مفاهیم جدید در خانه یا تاخیر در عملکرد، در مقایسه با همسالان پیش‌دبستانی و مهدکودکی است. شروع در اوایل ورود به مدرسه معمولا به شکل نمره‌های پایین و یادگیری ضعیف معلوم می‌شود.

چه عوارضی دارد؟
اختلال یاد‌گیری که د‌ر زمینه علمی‌ تشخیص د‌اد‌ه شد‌ه ممکن است د‌ر زمینه‌های د‌یگر نیز اختلال ایجاد‌ کند‌. به‌طور مثال فعالیت‌های روزمره یک فرد‌ د‌ر خانه ممکن است از ناتوانی بالقوه حافظه، استد‌لال یا حل مسئله تاثیر بگیرد‌. به‌علاوه ممکن است تاثیر نامطلوبی بر ارتباطات اجتماعی بگذارد زیرا ضعف فرآیند‌ شناختی فرد‌ باعث می‌شود‌ او د‌ر فکر کرد‌ن یا رفتار، د‌چار اشتباه یا کج‌فهمی ‌رفتار د‌یگران شود. اختلالات یاد‌گیری ممکن است با حالت‌های مختلف مانند اختلال بیش‌فعالی، اختلالات رفتاری، ناتوانایی‌های حسی یا د‌یگر شرایط کلینیکی ارتباط د‌اشته باشد.

مخل فعالیت‌های روزانه نیز می‌تواند باشد
اختلال یاد‌گیری که د‌ر زمینه علمی‌ تشخیص د‌اد‌ه شد‌ه ممکن است د‌ر زمینه‌های د‌یگر نیز اختلال ایجاد‌ کند‌. به‌طور مثال فعالیت‌های روزمره یک فرد‌ د‌ر خانه ممکن است از ناتوانی بالقوه حافظه، استد‌لال یا حل مسئله تاثیر بگیرد‌. به‌علاوه ممکن است تاثیر نامطلوبی بر ارتباطات اجتماعی بگذارد زیرا ضعف فرآیند‌ شناختی فرد‌ باعث می‌شود‌ او د‌ر فکر کرد‌ن یا رفتار، د‌چار اشتباه یا کج‌فهمی ‌رفتار د‌یگران شود. اختلالات یاد‌گیری ممکن است با حالت‌های مختلف مانند اختلال بیش‌فعالی، اختلالات رفتاری، ناتوانایی‌های حسی یا د‌یگر شرایط کلینیکی ارتباط د‌اشته باشد.

از عدد و رقم سر در نمی‌آورد
 در اختلال ریاضی کودک به‌طور اختصاصی با‌وجود داشتن هوش طبیعی در عملکرد ریاضی بسیار ضعیف عمل می‌کند و اختلاف نمره ریاضی با سایر دروس کاملا مشخص است. در هر مقطع تحصیلی کودک در کسب مهارت‌های ریاضی مربوط به همان مقطع اشکال دارد. مشکلات شایع در این گروه از کودکان شامل نفهمیدن اصطلاحات ریاضی، درک نکردن اعمال و مفاهیم ریاضی، نشناختن نمادهای عددی یا گروه‌بندی ارقام، رعایت نکردن مراحل ریاضی، شمارش اشیا و یادگیری جدول ضرب و اشکال در مهارت‌هایی که نیاز به تمرکز دارد مانند کپی کردن درست اعداد و به خاطر سپردن اعداد است. در تعدادی از کودکان که اختلالات یادگیری و علائم مربوط به کمبود تمرکز نیز وجود دارد، اشتباهات ناشی از بی‌دقتی نیز به علائم اختلالات یادگیری اضافه می‌شوند. در صورت وجود هر دو اختلال یادگیری و کمبود تمرکز، استفاده از داروهای اختصاصی برای افزایش تمرکز کمک‌کننده است. علائم همراه دیگر شامل اضطراب، افسردگی، بی‌علاقگی به انجام تکالیف مدرسه و بی‌میلی برای حضور در مدرسه به‌دلیل کاهش اعتماد به نفس در کودک است.

چطور می‌توان اختلال یادگیری را تشخیص داد؟
این کودکان بهره‌هوشی طبیعی دارند، از نظر حواس بینایی و شنوایی سالم بوده و امکانات محیطی و آموزشی نسبتا مناسبی هم دارند. این کودکان محدودیت‌های شدید عاطفی ندارند اما باوجود این در یک یا چند زمینه درس دیکته یا روخوانی پایین‌تر از حد انتظار با‌توجه به بهره هوشی هستند. برای تشخیص انواع اختلالات یادگیری در کلاس اول باید حداقل 6 تا 9ماه از شروع سال تحصیلی گذشته باشد زیرا بسیاری از اشکالات ذکر شده در شروع سوادآموزی طبیعی تلقی می‌شوند. برای تشخیص اختلال یادگیری دیدن دفتر دیکته، ریاضی و مشاهده روخوانی کودک الزامی است و در صورت داشتن آگاهی از این اختلالات بهترین مرجع تشخیص، معلمان هستند. از آنجا که پیشرفت تحصیلی کودک تاثیر بسزایی بر اعتماد به نفس و تصویر مثبت ذهنی او از خود دارد، به‌همین دلیل شکست نسبی یا مطلق تحصیلی در مدرسه یک عامل خطر مهم برای اختلالات روا‌نپزشکی است و هر چه سریع‌تر باید تشخیص داده شود.

آیا راهی برای بهبود این اختلال وجود دارد؟
از نظر درمانی این کودکان نیازمند آموزش‌های خاص هستند و موثرترین راه، استفاده از آموزش‌های کمکی است. دانش‌آموزانی که اختلالات یادگیری دارند، مظلوم‌ترین کودکان در نظام آموزشی هستند که با تشخیص زودرس و درمان به‌موقع در بسیاری از موارد مشکلات یادگیری آنها حل می‌شود. با حمایت درست و مداخله مناسب، این کودکان می‌توانند در مدرسه موفق بوده و در بزرگسالی نیز انسانی موفق باشند. اگر علائمی از این مشکلات در فرزندتان مشاهده کرده‌اید،  بهتر است هرچه زودتر برای تشخیص یا درمان این اختلال اقدام کنید.

چه نشانه هایی دارد؟
علائم مربوط به نارساخوانی متعدد و متنوع هستند، مثلا حذف برخی حروف از کلمه هنگام خواندن (داد به جای دادن) جابه‌جایی برخی حروف به جای هم (لواکش به جای لواشک) آینه‌خوانی یا وارونه‌خوانی کلمات مشابه و اشتباه کردن کلمات شبیه هم مانند چای و جای، اشکال در بخش کردن کلمات،  اشکال در صداکشی، اشکال در ترکیب صداها و ساختن کلمه، حفظ کردن کلمات از روی شکل آن بدون توانایی تشخیص حروف آن، کم کردن سطرها و کلمات، رعایت نکردن نشانه‌های دستوری مثل نقطه کاما، کندخوانی و بسیاری از اشکالات دیگر موقع روخوانی جزو علائم نارساخوانی هستند.

اختلال روخوانی
این گروه از کودکان واژه‌‌های بسیاری را می‌دانند و به‌راحتی صحبت می‌کنند ولی قادر به خواندن نشانه‌های نوشتنی یا چاپی نیستند. برخی می‌توانند واژه‌ها را بخوانند ولی مفهوم آنها را نمی‌فهمند. گاهی دشواری‌های خواندن در این کودکان با مشکل هجی کردن نیز همراه است. اختلال روخوانی (دیس لکسیا) یا نارساخوانی اصطلاحی است که در آن کودکان با‌وجود هوش طبیعی قادر به خواندن درست و روان نیستند. چنین کودکانی از نظر مغزی، بینایی و شنوایی سالم هستند و شاید علائمی مانند اضطراب، افسردگی و کاهش اعتمادبه‌نفس ثانوی نسبت به نارساخوانی داشته باشند.

 علت را در کجا باید جست‌وجو کرد؟
بیشترین مطالعات انجام شده در زمینه اختلالات خواندن صورت گرفته است که مجموعه‌ای از عوامل ارثی و محیطی را مطرح می‌کند. متخصصان می‌گویند ژنتیک در بروز این اختلالات نقش مهمی دارد به‌طوری که در تعدادی از موارد مشکل مشابه کودک در دیکته‌نویسی یا روخوانی در اقوام درجه اول مثل پدر و مادر یا درجه دوم خانواده پدری و مادری نیز وجود دارد. یکی از تئوری‌های مطرح در اختلالات یادگیری برطرف نکردن برتری جانبی در کودک است، به‌طوری که در پایان 6سالگی راست‌‌دستی یا چپ‌دستی در کودک مشخص می‌شود. به‌طور طبیعی در کودکان راست‌دست پای راست، گوش راست و چشم راست برتری دارند (توپ زدن با پای راست، شنیدن صدای ساعت مچی با گوش راست، نگاه کردن به داخل کاغذ لوله شده با چشم راست) در تعدادی از کودکانی که اختلالات یادگیری دارند برتری جانبی اتفاق نمی‌افتد مثلا آنها چپ‌دست، راست‌ پا، چپ چشم و راست گوش هستند. در صورتی که کودک اختلال یادگیری داشته باشد‌ و برتری جانبی نیز مشخص نشده باشد، بهتر است با تمرین‌های خاص این برتری جانبی را ایجاد کرد. عوامل دیگری هم در سبب‌شناسی این اختلالات مطرح می‌شوند که هیچ‌یک قطعی نیستند اما به هر حال به‌نظر می‌رسد حافظه دیداری و شنیداری این کودکان دچار اختلال است.