شرح مختصر دعای مکارم الاخلاق/ گفتار دوم: استقامت در مسیر هدایت

در ایام ماه مبارک رمضان امسال، یادگار گرامی امام آيت الله سید حسن خمینی طی سلسله یادداشت هایی، به اختصار به شرح دعای مکارم الاخلاق می پردازد.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني آستان امروز بخش دوم این یادداشت ها که به موضوع «استقامت در مسیر هدایت» اختصاص دارد، از نظر مخاطبان ارجمند می گذرد: بررسی فرازهای دعای شریف مکارم الاخلاق بدین جا رسید که حضرت سید الساجدین (علیه السلام) بر پیامبر خدا و آل او درود می فرستد و می فرماید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ مَتِّعْنِی‏ بِهُدًى‏ صَالِحٍ لَا أَسْتَبْدِلُ بِه»؛ بارالها بر محمد و خاندان او درود فرست و مرا [از] هدایتی شایسته و بر وفق صلاح بهره مند گردان که آن را با چیزی جایگزین نکنم.«متّع» در لغت عرب به نفع و سود بردن معنا شده است. کلمه «هُدی» در این فراز دعای شریف نیز دو احتمال می پذیرد: نخست اینکه به معنای هدایت باشد؛ یعنی خدای سبحان با لطف و کرم خود ما را به چیزی راهنمایی کند که آن، ما را به مطلوب برساند؛ دیگر اینکه کلمه «هُدی» به معنای «توجه» باشد؛ یعنی انسان به چیزی توجه کند و آن چیز او را به مطلوب برساند. (ریاض السالکین، ج3، ص307)مرحوم سید علی خان کبیر شارح صحیفه سجادیه معتقد است که این هر دو معنا، در اینجا محتمل است؛ چه هدایت را به خدا منسوب کنیم و چه آن را به توجه به بنده مربوط بدانیم، به معنای درخواست از خدای سبحان و بهره بردن از راه صحیح و صراط مستقیم است.چنان که مرحوم سید علی خان آورده است، کلمه مزبور در برخی نسخه های صحیفه سجادیه به صورت «هَدی» آمده است که معنای آم «سیره، روش و طریقه» است که در این صورت منظور از آن در دعای شریف، سیره و روش صالح خواهد بود و چنان که در حدیث شریف آمده است، «الهَدی الصالح» یکی از بیست و پنج جزء نبوت شمارش شده است. (احیاء علوم الدین، ج3، ص241)شارحان صحیفه، «استبدال» را به اختیار کردن چیزی دیگر و بر گرفتن بدیل معنا کرده اند. (ریاض السالکین، ج3، ص308)حضرت زین العابدین (علیه السلام)، در این فراز از دعای شریف و دو فراز لاحق، از خدای سبحان، استقامت در مکارم اخلاق را طلب می کند. ایشان پس از درخواستِ مکارم اخلاق، تعالی نفس، یقین، و عمل صالح و نیز طلب دوری از معایبی چون تکبّر، عُجب، منت و …، اینک از بهره مندی از هدایتی را از ذات مقدس حق طلب می کند که خللی در آن وارد نیاید و او بر این سبیل صالح استوار و مستقیم بماند.اکنون این پرسش مطرح می شود که چنین هدایتی چگونه حاصل می آید؟ امیر مؤمنان (علیه السلام) بهترین هدایت را هدایتِ الهی معرفی می کند: «هدی الله سبحانه احسن الهدی» (غررالحکم و دررالکلم،  ص806، ش10567)حضرت رب العالمین بندگان خود را به دو گونه تشریعی و تکوینی هدایت فرموده است و افزون بر عقل، قرآن کریم «انّ هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم» (اسراء: آیه 9) و انبیاء و اولیای الهی «هو الذی ارسل رسوله بالهدی» (فتح: آیه 28) را برای هدایت بشر فروفرستاده و بدین ترتیب اسباب هدایت انسان را فراهم آورده است.در این فراز از دعای شریف، افزون بر هدایت، استقامت در هدایت و نیز عدم گمراهیِ بعد از هدایت نیز از خدای سبحان درخواست شده است. چنان که در شریفه «ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا» (آل عمران: آیه 8) از خدا می خواهیم که پس از نشان دادن راه هدایت، ما را از انحراف راه راست بازدار؛ به همین منوال در این فراز نیز استقامت در مسیر هدایت و پایداری در طریقه صالحه از خدا درخواست شده است.توجه به این نکته ضروری است که استقامت و پایمردی در طریقه حق، مقامی بالاتر و البته دشوارتر است و پاداش آن نیز فراخور مرتبه عظیم تر و رفیع تر است. قرآن کریم کسانی که راه حق و صراط مستقیم را یافته، در آن راه صبر و استقامت ورزیدند، این گونه توصیف می کند: «ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون» (احقاف: آیه 13) کسانی که گفتند پروردگار ما الله است، سپس بی هیچ انحرافی بر این سخن ثابت ماندند، نه ترسی بر آنان خواهد بود و نه اندوهگین می شوند.این مقام و رتبه چنان ارزشمند است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در پاسخ به درخواست امیرمؤمنان (علیه السلام) به بیان توصیه و سفارش به ایشان، می فرماید: «بگو پروردگار من خدای یکتاست و بر این گفته پایداری و استقامت کن؛ عن علی (علیه السلام) قال قلت یا رسول الله اوصنی. قال: قل ربی الله ثم استقم». (میزان الحکمه، ج8، ص287)البته حصول صبر و استقامت مزبور در راه خدا، نیازمند پالایش قلب، اصلاح عقیده، شناخت و معرفت صحیح ذات مقدس حق و در نهایت عنایت و لطف حضرت باری تعالی است. انسان مؤمن پس از طی این مراحل، به مرتبه استقامتِ پس از هدایت، بار می یابد.مرحوم کلینی (قدس سره) درباره جایگاه صبر و شکیبایی در راهِ حق و استقامت و پایداری در مسیر مستقیمِ الهی و برابری آن با جایگاه رفیع پیامبری، روایتی را از حضرت ختمی مرتبت (صلی الله علیه و آله) به این صورت نقل می کند که: «رَفَعَ‏ إِلَى‏ رَسُولِ‏ اللَّهِ ص قَوْمٌ فِی بَعْضِ غَزَوَاتِهِ فَقَالَ مَنِ الْقَوْمُ فَقَالُوا مُؤْمِنُونَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ مَا بَلَغَ مِنْ إِیمَانِکُمْ قَالُوا الصَّبْرُ عِنْدَ الْبَلَاءِ وَ الشُّکْرُ عِنْدَ الرَّخَاءِ وَ الرِّضَا بِالْقَضَاءِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص حُلَمَاءُ عُلَمَاءُ کَادُوا مِنَ الْفِقْهِ أَنْ یَکُونُوا أَنْبِیَاءَ إِنْ کُنْتُمْ کَمَا تَصِفُونَ فَلَا تَبْنُوا مَا لَا تَسْکُنُونَ وَ لَا تَجْمَعُوا مَا لَا تَأْکُلُونَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»؛ گروهی در یکی از جنگ ها، نزد پیامبر حاضر شدند. رسول خدا فرمود: شما از چه گروهی هستید؟ گفتند ما از گروه مؤمنانیم. حضرت فرمود: ایمان شما به چه درجه ای رسیده و چه ثمری به بار آورده؟ پاسخ دادند: شکیبایی هنگام بلا و سپاسگزاری در وقت آسایش و خشنودی به قضای الهی. رسول خدا فرمود: اینان عاقلان و دانایانی هستند که نزدیک است از جهت دانایی پیمبران باشند. (الکافی، ج2، ص48).پس آنچه حضرت سید الساجدین (علیه السلام) در این فراز از دعا از خدای سبحان مسئلت دارد، هدایتی راه برنده و رساننده به مقصود است که با تداوم و عدم کژی و انحراف همراه باشد و این طریقه صالحه و استقامت در آن است که موجب فلاح و رستگاری می شود، چنان که امیر مؤمنان (علیه السلام) فرموده اند: «الاستقامه سلامه»؛ ایستادگی در راه حق، سلامتی از مهالک و پرتگاه های دنیوی و اخروی را به همراه می آورد. (غرر الحکم و درر الکلم، ص76، ش698)