شرح مختصر دعای مکارم الاخلاق/ گفتار شانزدهم: بخشش خطاهای دیگران

عصر خبر: در ایام ماه مبارک رمضان امسال، یادگار گرامی امام آيت الله سید حسن خمینی طی سلسله یادداشت هایی، به اختصار به شرح دعای مکارم الاخلاق می پردازد.
به گزارش پايگاه اطلاع رساني آستان،امروز بخش شانردهم این یادداشت ها تحت عنوان «بخشش خطاهای دیگران»، از نظر مخاطبان ارجمند می گذرد:
امام زین العابدین علیه السلام در ادامه دعای شریف مکارم الاخلاق از خدای متعال درخواست می کند: «و ان اشکر الحسنه و اغضی عن السیئه» پروردگارا! توفیقم ده خوبی ها را شکرگزار باشم و از رفتار ناشایست و بدی ها چشم پوشی کنم.«حسنه» به هر چیز نیکویی که سزاوار مدح و ثواب باشد می گویند و «اغضی» به معنی عفو و بخششِ خطا و چشم پوشی بر اشتباهات و کنایه از حلیم بودن است. (ریاض السالکین/ ج3/ ص343)در فرازهای پیشین خواندیم که امام علیه السلام از خدای سبحان توفیق طلب می کرد تا بدی های دیگران را با خوبی جبران کند و ناسپاسی و دوری گزیدن آنها را با احسان و نیکوکاری پاسخ دهد. در این بخش اما از خدا توفیق می خواهد تا بتواند شکرگزارِ خوبی کسانی باشد که به ایشان نیکی می کنند و توانِ بخشش کسانی که به ایشان بدی می کنند را بیابد.اما شکر چیست؟ امام خمینی می فرماید: «شکر» عبارت است از قدردانی نعمت مُنعم. و آثار این قدردانی در قلب به طوری بروز کند؛ در زبان به طوری؛ و در افعال و اعمال قالبیه به طوری. اما در قلب، آثارش از قبیل خضوع و خشوع و محبت و خشیت و امثال آن است. و در زبان، ثنا و مدح و حمد. و در جوارح، اطاعت و استعمال جوارح در رضای منعم، و امثال این است. و از راغب منقول است که «شکر» تصور نعمت و اظهار آن است … و شکر مقابل نمودن نعمت است به قول و فعل و نیت. (شرح چهل حدیث/ ص343)قرآن کریم در لزوم شکرگزاری می فرماید: «و اذ تأذن ربکم لئن شکرتم لازیدنکم و لئن کفرتم ان عذابی لشدید»: یاد کن زمانی را که پروردگارتان اعلام کرد که اگر سپاسگزاری کنید، قطعا بر نعمت های شما می افزایم و اگر ناسپاسی کنید و به کفر روی آورید، بی تردید عذاب من سخت و دردناک است. (سوره ابراهیم آیه 7) و از حقوق شخص نیکوکار این است که از نیکی و احسانش، سپاسگزاری و قدردانی به عمل آید. امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق، درباره چگونگی شکرگزاری از شخص نیکوکار می فرماید: «اما حق ذی المعروف علیک فان تشکره و تذکر معروفه و تنشر به القالۀ الحسنه و تخلص له الدعاء فیما بینک و بین الله سبحانه» اما حق کسی که بر تو احسان کرده این است که شکرگزار او باشی و نیکی او را در یاد داشته باشی و با سخن نیک او را در میان مردم شهره نمایی و به هنگام دعا او را نزد خدا خالصانه یاد کنی. (میزان الحکمه/ ج6/ ص23)شکر و سپاسگزاری علاوه بر وجوب شرعی و اخلاقی، دارای محاسن اجتماعی و سجایای رفتاری بسیاری است و باعث ازدیاد خوبی ها و تشویق نیکوکاران و ترغیب دیگران به انجام احسان و نیکی می شود. در نتیجه تعاون و همدلی و همکاری در جامعه بسط می یابد.البته باید توجه داشت که همه نعمت ها از آن خداست و منشا همه نیکی ها و احسان ها، حضرت باری تعالی است. ولی نباید از نظر دور داشت که همان خدای بخشنده، دستور به تشکر و سپاس از فرد فرد مُحسن و نیکوکار می دهد. از امام رضا منقول است که فرمود: «من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر الله عز و جل» کسی که شکرِ احسان مخلوق خدا را ادا نکند، شکر خداوند خالق را بجا نیاورده است. (مشکوۀ الانوار/ ص27) همانگونه که شکرِ احسان و سپاسگزاری باعث تشویق نیکوکاران و ترغیب دیگران به انجام امور خیر می شود، ناسپاسی یا بی تفاوتی در مقابل احسان و خوبی دیگران، باعث دلسردی و یاسِ نیکوکار و بی رغبتی دیگران برای انجام امور خیر و خدمت به مردم می شود. این ویژگی ناپسند که در معارف اسلامی به «سد عن سبیل المعروف» شناخته می شود، نهی و نکوهش فراوان شده و اثرات سوئی برای آن شمرده شده است.امام الساجدین علیه السلام در فراز دیگر این دعا فرمود: خدایا به من توانایی ده تا از رفتار ناشایست دیگران و خطاهای آنها درگذرم. چشم پوشی و گذشت کردن از خطاها و اشتباهات دیگران از جمله ویژگی هایی است که علاوه بر تزیین روح آدمی به سجیه عفو و اغماض، جامعه را نیز زیباتر و فضیلت مند تر می کند. آدمی اگر توقع دارد که جامعه در لغزش گاه ها، خطای او را نادیده بگیرد، باید خود نیز از خطای دیگران چشم بپوشد. گذشت و بخششِ دیگران، انواع گوناگونی دارد. در قرآن کریم درباره گذشت و چشم پوشی از اشتباهات دیگران، گاه از تعبیر «عفو» و گاه از تعبیر «صفح» استفاده شده است، چنانکه در آیه 85 سوره حجر آمده است: «فاصفح الصفح الجمیل». در این باره مفسران گفته اند: در اینجا خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله امر کرده که از گناهان مردم صرف نظر کند و آنها را به بخششی زیبا ببخشد و این بخشش به گونه ای باشد که مجرمان حتی احساس ملامت و سرزنش هم نکنند. مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان درباره معنای «صفح» و فرق آن با عفو می نویسد: صفح به معنای ترک مؤاخذه است؛ مانند عفو، لیکن از عفو بلیغ تر و رساتر است. از این رو در قرآن کریم هر دو، کنار هم آمده و فرموده: «فاعفوا و اصفحوا حتی یأتی الله بامره» چون گاهی می شود انسان عفو می کند؛ ولی صفح نمی کند… و نیز معنای اضافه ای در صفح وجود دارد که عبارت از روی خوش نشان دادن است، پس معنای «صفحت عنه» این است که افزون بر آنکه عفو کردم و او را بخشیدم، به او روی خوش هم نشان دادم. (المیزان/ ج12/ ص280)در پایان لازم است که به اثرات اجتماعی «گذشت» نیز توجه کنیم. جامعه ای که نمی تواند از گذشته خویش عبور کند و از اشتباهات گذشته چشم بپوشد، روی به آینده ندارد. فراموش نکنیم که جامعه از من و شما تشکیل می شود و اگر می خواهیم جامعه خوبی داشته باشیم، هر یک باید از خویشتن خویش شروع کنیم و هرگونه کینه و کینه توزی را از جان خویش پاک کنیم و باور کنیم که راه سعادت ما جز با گذشت و دوری از کینه توزی هموار نخواهد شد. (ر.ک: آیین مسلمانی/ حق گذشت، نفی کینه)