اسکناس منسوخ می‌شود
یکی از مهم‌ترین اهداف بانک مرکزی حفظ ثبات مالی و پولی نظام اقتصادی کشور است. برای نیل به این هدف، بانک باید امن‌ترین و مورداعتمادترین پول را برای خانوار، کسب‌وکارها و نظام مالی فراهم کند.
به گزارش دنیای اقتصاد، در دنیای امروز اما روش‌های پرداخت در حال تغییر است. برای بیش از ۳۰۰ سال اسکناس تنها وسیله پرداخت خانوارها و کسب‌وکارها بوده است. امروز اما جهان به سمتی پیش می‌رود که در آن استفاده از اسکناس روندی رو به کاهش دارد و استفاده از پول شخصا منتشرشده (مانند رمزارزها) و سایر روش‌های جایگزین در حال افزایش است. در این رابطه بانک‌های مرکزی در سراسر جهان به جای انتشار پول سنتی، مفهوم جدیدی را با عنوان «پول دیجیتال» مورد ارزیابی قرار می‌دهند.
در این رابطه بانک مرکزی انگلستان در گزارشی تحلیلی آینده پول را در جهان مورد بررسی قرار داد. در این گزارش با اشاره به اینکه در حال حاضر عموم مردم می‌توانند اسکناس چاپ‌شده توسط بانک مرکزی را نگهداری کنند (به صورت نقد یا در حساب‌های خود)، افزود: تنها بانک‌ها و موسسات مالی (آن هم در اقتصادهای پیشرفته) هستند که قادرند پول الکترونیک بانک مرکزی را نگه دارند، آن هم به شکل ذخایر نزد بانک مرکزی. «پول دیجیتال» شکل الکترونیک پول بانک مرکزی است که امکان پرداخت و پس‌انداز را برای خانوار و کسب‌وکارها نیز فراهم می‌کند. گاهی اوقات پول دیجیتال معادل اسکناس دیجیتال در نظر گرفته می‌شود، اما واقعیت این است که در عمل این پول ویژگی‌های دیگری علاوه‌بر کارکرد اسکناس دیجیتال دارد. این گسترش دسترسی به پول بانک مرکزی، علاوه‌بر روش‌های نوین پرداخت، فرصت‌های جدیدی را نیز برای راه‌های ایجاد ثبات مالی و پولی توسط این بانک فراهم می‌کند.
«پول» چیست؟
«پول» نقش اساسی در اقتصاد و اجتماع ایفا می‌کند. «حفظ ارزش» که از طریق آن قدرت خرید خود را به آینده منتقل می‌کنیم؛ «وسیله دادوستد» که با آن هزینه کالا و خدمات پرداخت می‌شود؛ و «واحد اندازه‌‌گیری ارزش» که با آن کالاها و خدمات قیمت‌گذاری می‌شوند برخی از کاربردهای شناخته‌شده پول هستند. پول باید وسیله ذخیره ارزش منطقی باشد و نباید در طول زمان به طور قابل‌توجه ارزش خود را از دست دهد. دارایی‌هایی زیادی وجود دارد که تا حدی برای ذخیره ارزش مورد استفاده قرار می‌گیرند (مانند مسکن)، اما هیچ یک مانند پول وسیله‌ای برای دادوستد و پرداخت نیستند. کارآیی پول زمانی بیشتر می‌شود که از آن به عنوان واحد قیمت‌گذاری کالا و خدمات نیز استفاده می‌شود. در واقع این کارکردها به دارندگان پول کمک می‌کند تا بفهمند با پولی که دارند چه تعداد کالا و خدمات در زمان‌های مختلف می‌توانند بخرند. در این رابطه این پرسش مطرح است که به چه چیزی «پول» می‌گویند یا به عبارتی انواع پول کدام است.
۱- اسکناس: عمده پول «فیزیکی» کشورها را «اسکناس»هایی تشکیل می‌دهند که توسط بانک‌های مرکزی منتشر می‌شوند. بیشتر این اسکناس‌ها توسط خانوار و کسب‌وکارها به منظور وسیله پرداخت و ذخیره ارزش نگهداری می‌شوند. البته بانک‌های تجاری نیز برای پاسخگویی به برداشت از حساب اسکناس نگه می‌دارند. این به آن معنی است که مشتریان به راحتی می‌توانند سپرده‌های خود را به پول بانک‌مرکزی و برعکس تبدیل کنند.
۲- سپرده‌های بانکی: در اقتصادهای امروز عمده پول مورد استفاده خانوار و کسب‌وکارها، پول بانک‌های تجاری است (هر بانکی غیر از بانک مرکزی که با مردم سروکار دارد را بانک تجاری می‌نامند). پول بانک تجاری نیز همان حساب‌های سپرده الکترونیک است که اسکناس‌ها را در خود جای داده‌اند. سپرده‌های بانک‌های تجاری در قلب نظام پولی کشورها قرار دارند. به عنوان مثال در اقتصاد انگلیس این سپرده‌ها سهم ۹۷ درصدی از پولی که توسط مردم و کسب‌وکارها نگهداری می‌شود دارند. سپرده‌ها نوعی تعهد نظام بانکی هستند، چرا که در صورت درخواست مشتریان قابلیت تبدیل به پول بانک مرکزی را دارند – به شکل پول نقد یا ایجاد قابلیت پرداخت برای دارندگان حساب که به حساب شخصی دیگر واریز می‌شود- البته برخلاف اسکناس‌های منتشر شده توسط بانک‌مرکزی، حساب‌های بانکی بدون ریسک نیستند و در صورت ورشکستگی بانک دیگر توان عمل به تعهدات فوق وجود نخواهد داشت.
۳- ذخایر بانک مرکزی (حساب‌هایی که بانک‌های تجاری نزد بانک مرکزی نگه می‌دارند): همانند خانوار و کسب‌وکارها که نزد بانک‌های تجاری حساب دارند، بانک‌های تجاری هم نزد بانک مرکزی حساب دارند. این حساب‌ها که ذخایر بانک‌مرکزی نامیده می‌شوند، دارایی‌هایی هستند که بانک‌های تجاری از آنها برای پرداخت به یکدیگر استفاده می‌کنند. این ذخایر، به عنوان تعهد بانک مرکزی و همانند اسکناس بدون ریسک هستند. بانک‌های مرکزی می‌توانند در صورت نیاز این ذخایر را به اسکناس نیز تبدیل کنند؛ همچون زمان تعطیلات که تقاضا برای اسکناس دستگاه‌های خودپرداز افزایش می‌یابد.
در مقایسه «پول دیجیتال»
«پول دیجیتال» بسیاری از کارکردهایی که «پول نقد یا اسکناس» و «سپرده بانکی» ارائه می‌کنند را دارد. با این حال برای عملیاتی و جذاب بودن، به نظر می‌رسد باید امکان تبدیل مستقیم «پول دیجیتال» به اسکناس و سپرده بانکی وجود داشته باشد. در حالی که پول دیجیتال مانند پول نقد ایمن و عاری از ریسک است، اما برای پرداخت خانوار و کسب‌وکارها مناسب‌تر است، به خصوص در پرداخت‌های الکترونیک و از راه دور. بنابراین امکان تغییر تقاضا از پول نقد به پول دیجیتال وجود دارد. در برابر سپرده‌های بانکی نیز پول‌های دیجیتال هم امن هستند و هم عاری از ریسک و هم ابزاری برای پرداخت به سایر حساب‌ها. البته هنوز مشخص نیست خانوارها، پول دیجیتال را جایگزین سپرده‌های بانکی خواهند کرد یا خیر، چرا که سپرده‌های بانکی خدمات دیگری را نیز به مشتریان ارائه می‌کنند نظیر تسهیلات اعتباری. در نهایت باید گفت «پول دیجیتال» برخلاف اسکناس، الکترونیک است و بر خلاف ذخایر بانک مرکزی، در دسترس مردم و کسب‌کارها است.
برای طراحی پول دیجیتال و زیرساخت‌های مرتبط با آن اصول بر هم اثرگذاری وجود دارد که تصمیم‌گیران باید مدنظر قرار دهند.
«اصل تدارک» که تعیین می‌کند چه کسی چه کاری را در ارائه پول دیجیتال باید انجام دهد. مسوولیت‌ها و کارهای مربوط به ارائه پول دیجیتال می‌تواند به شیوه‌های گوناگون بین بخش دولتی (بانک مرکزی و سایر نهادها) و بخش خصوصی (بانک‌های تجاری، موسسات مالی و شرکت‌های تکنولوژیکی) تقسیم شود. تصمیمات در این حوزه به طور قابل‌توجهی بر عملیاتی‌بودن، انعطاف و رقابتی‌بودن پول دیجیتال اثر می‌گذارد.
«طراحی وظایف» مربوط به این است که پرداخت از طریق پول دیجیتال بایدکاملا به نفع استفاده‌کنندگان باشد. در این اصل باید توجه شود که چه شیوه‌های پرداختی را می‌توان با پول دیجیتال ارائه کرد؛ تعامل استفاده‌کنندگان با این پول چگونه خواهد بود و اینکه کارکردهای این پول قابلیت سازگاری با تحولات آینده را خواهد داشت.
«طراحی اقتصادی» یعنی اینکه چه کسی می‌تواند پول دیجیتال نگه دارد؛ آیا باید برای آن اجرت (نرخ بهره) گرفت؛ آیا باید برای میزان نگهداری آن محدودیت تعیین کرد؛ و اینکه آیا این پول باید به سادگی قابل تبدیل به سایر فرم‌های پول نظیر اسکناس و سپرده‌های بانکی باشد؟ تصمیمات این حوزه به خصوص بر فرصت‌هایی که پول دیجیتال برای ماموریت‌های بانک مرکزی همچون ایجاد ثبات مالی و پولی فراهم می‌کند اثرگذار است. در نهایت برای هر نوع پول دیجیتال، باید دید بهترین فناوری برای رعایت اصول طراحی و دستیابی به بهترین کارکردهای موردانتظار کدام است. همچنین باید به تبادل تکنولوژیکی میان اصول مختلف طراحی این پول نیز فکر شود.
فرصت‌های نهادی پول دیجیتال
روش‌های پرداخت در حال تغییر است. برای بیش از ۳۰۰ سال، اسکناس تنها وسیله پرداختی بوده است که خانوار و کسب‌وکارها توانسته‌اند از طریق آن از پول بانک مرکزی استفاده کنند. با این حال استفاده از پول نقد یا اسکناس روندی رو به کاهش دارد. در حالی که در سال ۲۰۰۸ حدود ۶۰ درصد از پرداخت‌ها در انگلیس نقدی بود، اما این سهم تا سال ۲۰۱۸ به ۲۸ درصد کاهش یافت و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۸ تنها به ۹ درصد برسد. در سوئد نیز بیش از نیمی از خرده‌فروش‌ها می‌گویند از سال ۲۰۲۵ به بعد دیگر پول نقد قبول نخواهند کرد. این کاهش استفاده از پول نقد به عنوان ابزاری برای پرداخت به این معنی است که عمده پرداخت‌ها توسط انتقال پول میان حساب‌های بانکی آن هم توسط نرم‌افزارهای اینترنتی یا کارت‌های بانکی و اعتباری صورت می‌گیرد.
ماهیت درحال‌تغییر پول و پرداخت، موضوعی حیاتی برای بانک مرکزی است. پول بانک مرکزی به شکل اسکناس، سپرده و حساب بانک‌های تجاری نزد بانک مرکزی در توانایی امروز آنها برای ایجاد ثابت مالی و پولی نقشی محوری دارد. بنابراین با تحول استفاده مردم از پول و روش‌های پرداخت و همچنین ظهور انواع مختلف پول‌های به طور شخصی منتشر شده، بانک‌های مرکزی باید شکل‌های جدیدی از پول را برای خانوارها و کسب‌وکارها منتشر کنند. در این رابطه «پول دیجیتال بانک مرکزی» به عنوان شکل جدید انتشار عمومی پول بانک‌های مرکزی دنیا می‌تواند مکمل پول‌های به صورت شخصی منتشرشده (مانند رمزارزها) باشد، پول نوینی که توانایی این بانک را در دستیابی به اهداف آینده‌اش ارتقا خواهد داد.
«پول دیجیتال بانک مرکزی» از چند طریق می‌تواند این بانک را در دستیابی به اهداف ثبات مالی و پولی کمک کند. از جمله کمک‌های نهادی این پول به بانک‌مرکزی و سیاست‌گذاری‌های دولت می‌توان به این موارد اشاره کرد: تنوع و انعطاف در روش‌های پرداخت؛ ایجاد رقابت و کارآیی و نوآوری در روش‌های پرداخت؛ بهبود دسترسی و قابلیت استفاده از پول بانک مرکزی؛ جلوگیری از گسترش پول‌های شخصی (مانند رمزارزها) که ریسک‌های مختص به خود را دارند؛ سازگاری با روش‌های پرداخت آینده در اقتصاد دیجیتالی؛ رسیدگی به پیامدهای منفی کاهش استفاده از پول نقد؛ ارتقای کیفیت پرداخت‌های فرامرزی و … .
