آنتي بيوتيك ها، تهديدي براي آينده

چند دهه پيش بود كه گسترش آنتي بيوتيك­ها سبب شد تا بسياري از مردم تصور
نمايند كه ديگر تقريباً آدمي بر بيماري­هاي عفوني غلبه كرده است، اما در
اين مسير، حرص و حماقت آدمي به چالش­هايي جديد دامن زد، به نحوي كه رويكرد
سه دسته به اين فرآورده جديد، به نحو چشم­گيري از تأثيرگذاري آن كاست. اين
سه دسته عبارتند از: شركت­هاي توليدكننده آنتي بيوتيك، پزشكان و صنعت
دامداري. نتيجه عملكرد آن­ها را مي­توان امروزه در مرگ ميليون­ها­نفر
جستجو كرد و در اين روند، سياست­مداران و مسئولان نيز بي­توجه به عمق اين
موضوع، تنها نظاره­گر آن بوده­اند.

افزايش
مرگ­­و­­مير مردم مبتلا به بيماري­هاي­عفوني،­دقيقاً در ­دوره­اي­كه شاهد
افزايش ­انواع آنتي­بيوتيك­ها بوده­ايم،­خود دليلي­بر شكست آنتي­بيوتك­ها
و افزايش آسيب­پذيري ما در برابر عفونت­هاست. نيم قرن پيش و با ورود
آنتي­بيوتيك­ها به بازار، بسياري از مردم تصور نمودند كه ديگر دوره
بيماري­هاي عفوني به­سر­آمده است. تقريباً در سال ۱۹۵۲، ­كليه بيماري­هايي
كه عامل آن­ «استافيلوكوكسين­ها» ­بود، با پني­سيلين­ قابل درمان بودند.
اما در سال ۱۹۸۲، درمان حدود ۹۰ درصد از بيماري­هايي كه عامل آن اين
باكتري بود، نيازمند آنتي­بيوتيكي غير از پني­سيلين بود. ديگر پني­سلين
يعني معروف­ترين و البته ارزان­ترين و رايج­ترين آنتي­بيوتيك­ موجود در
جهان، توانايي مقابله با چنين بيماري­زايي را ندارد.

حكايت استافيلوكوكسين

اين
باكتري كه رايج‌ترين باكتري ها محسوب مي­شود، به راحتي از شخصي به شخص
ديگر منتقل مي­شود. حتي انتقال آن با يك دست دادن معمولي نيز ممكن مي­گردد
و حتي امكان انتقال ساده آن به حيوانات خانگي هم وجود دارد. در عمده
موارد، سيستم ايمني بدن، توانايي واكنش سريع و موثر در برابر اين عامل را
دارد و تنها زماني مي­تواند اين باكتري به مشكلي جدي مبدل شود كه مثلا
وجود زخمي در بدن، شرايطي را حاصل آورد كه سيستم ايمني بدن نتواند خود را
با شرايط جديد منطبق سازد. در چنين حالتي است كه اين باكتري مي­تواند به
تهديد كننده­اي خطرناك تبديل شود. با هدف توقف مرگ و ميرهاي ناشي از تاثير
چنين عاملي در محيط بيمارستان­ها يعني يكي از رايج­ترين محل­هاي حضور اين
باكتري، پزشكان اقدام به استفاده منظم از آنتي بيوتيك­ها در افرادي كردند
كه احتمال خطر در آن­ها بيش از ديگران بود و اين افراد هم عمدتاً بيماران
بخش­هاي جراحي بيمارستان­ها بودند، اما پزشكان هيچ توجهي به اين موضوع و
پيامد­هاي آن نداشتند؛ كاري كه دراولين مرحله مي­توانست با افزايش مقاومت
عوامل بيماري­زا همراه شود. استافيلوكوكسين تنها باكتري­اي نبود كه در
جريان به عامل مقاومت تبديل شود؛ جذام كه به راحتي تا اواخر دهه ۱۹۷۰ به
بيماري­اي قابل درمان تبديل شده بود، ناگهان به واسطه ظهور نوعي باكتري
مقاوم در اتيوپي كه بدين بيماري دامن ميزند، به معضلي جدي در اين منطقه
تبديل شد. سوزاك ديگر بيماري­اي بود كه عملاً در سراسر جهان در برابر
پني­سيلين و ديگر داروهاي از اين دست، مقاوم شدند. در سال ۱۹۹۰ هشتاد درصد
بيماراني كه شيگلا عامل آن­ها بود، در برابر آنتي­بيوتيك­ها مقاومت
يافتند. مالاريا كه ظاهراً در دهه ۱۹۵۰ به كنترل آدمي در آمده بود، در اثر
مقاومت يافتن عامل بيماري­زايش، مجدداً به بيماري مرگبار تبديل شده است.
سل كه هنوز هم از سوي برخي پزشكان به عنوان بيماري قرن نوزدهم شناخته
ميشود، مجدداً به بيماري جدي­­اي تبديل شده است، به طوري كه يونيسف هم
اكنون نسبت به مقاومت يافتن مجدد عامل اين بيماري در برابر آنتي­بيوتيك­ها
هشدار داده است؛ بيماري­اي كه هم اكنون، سالانه سه ميليون نفر را از پاي
درمي­آورد.

از آغاز دهه نود، پزشكان كشورهاي توسعه يافته با
تجويز آنتي­بيوتيك­ها در مقادير بالا، اقدام به مقابله با بيماري­هاي
عفوني نمودند. همچنين آن­ها با تجويز آنتي­بيوتيك­ها براي افراد سالم،
درصدد برآمدند تا آن­ها را در برابر عفونت­هاي احتمالي مقاوم نمايند و
بي­شك صنعت دارو هم از چنين رويكردي سودي هنگفت عايد خود نمود و از همين
رو، مخالفتي نسبت به علمكرد پزشكان از خود نشان نداد.

در كشورهاي
توسعه نيافته­اي كه در بسياري از موارد، مردم حتي به پزشك دسترسي
نداشته­اند، بيماران به راحتي از پس بسياري از اين گونه عفونت­ها
برآمده­اند و نكته مضحك آن است كه هم اينك بسياري از كارشناسان و ناظران
در كشورهاي توسعه يافته، استفاده مفرط و بي­حساب و كتاب آنتي­بيوتيك­ها در
كشورهاي در حال توسعه را دليل چنين تهديد جديد جهاني، يعني مقاومت يافتن
عوامل بيماري­زا در برابر آنتي­بيوتيك­ها، مي­دانند.

حقيقتاً
چشم­انداز پيش رويمان تيره و تار است. بيماري­هاي عفوني­اي كه تصور
مي­كرديم بر آن­ها فايق آمده­ايم، دوباره بازگشته­اند و مردم بيش از پيش،
در نتيجه عفونت­ها جان خود را از دست مي­دهند. ميكروب­ها قوي­تر شده­اند و
توانايي ما در مقابله با آن­ها روز به روز كاهش يافته است.

تجويز بيش از حد آنتي بيوتيك­ها

سال­هاست
كه درباره آسيب­هاي ناشي از تجويز بيش از حد آنتي­بيوتيك­ها نوشته­ام و
اما بهترين نمونه و شاهد بر اين مدعا، را مي­توان استفاده از آمارهايي كه
بيانگر تمايل روزافزون پزشكان به تجويز بيش از حد آنتي­بيوتيك­ها است،
دانست. هم‌اكنون از هر شش داروي تجويزي، يكي آنتي‌بيوتيك است و امروزه
حداقل يكصد نوع مختلف آنتي­بيوتيك در بازار موجود است.

بررسي­هاي
من حكايت از آن دارد، از هنگامي كه براي نخستين بار پزشكان اين فرصت را
يافتند تا با استفاده از آنتي­بيوتيك­هايي چون پني­سيلين به مقابله با
بيماري­هاي عفوني بروند، براي چندين دهه، حدود نيمي تا سه چهارم همه
تجويزها، غيرضروري و اشتباه بوده است كه ماحصل آن، خلق شرايط كنوني است.

يكي
از دلايل تجويز بيش از حد دارو آن است كه اصولاً پزشكان در مواجهه با
بيمار، مي­خواهند به هر ترتيب كاري كنند و در بين داروها هم،
آنتي­بيوتيك­ها از معمول­ترين و پيش پا افتاده­ترين مواردي هستند كه
مي­توان از آن­ها بهره برد، اما دليل مهم­تر اين پديده آن است كه بي­شك
پزشكان تحت تأثير شركت­هاي دارويي قرار دارند و توليدكنندگان
آنتي­بيوتيك­ها هم مي­خواهند كه توليداتشان در مقادير بالا تجويز شود و
برايشان هم فرقي نمي­كند كه اين تجويزها ضروري است يا خير. ديگر امروزه بر
كسي پوشيده نيست كه بسياري از سودمندترين داروهايمان، در نتيجه مصرف بيش
از حد ارزش خود را از دست داده­اند و ديگر بر بيمار تأثيري ندارند.

هنگامي
كه پزشكان براي كوچك­ترين سرفه و يا عفونتي جزئي كه خود به خود در طول چند
روز مرتفع مي­شود، اقدام به تجويز قرص و دارو مي­نمايند، بايد هم شاهد
چنين وضعيتي باشيم، امروزه سرماخوردگي و آنفولانزاهاي با عامل ويروسي،
ديگر در برابر آنتي­بيوتيك­ها آسيب پذير نيستند، استفاده بي­حد و حساب از
مقادير زياد آنتي­بيوتيك­، بيش از پيش از مقاومت ما در برابر عفونت­ها
كاسته و در مقابل، بر توانايي ميكروب­ها افزوده است.

اما افزايش
مقاومت آنتي­بيوتيك­ها، خود به مهم­ترين عامل خلق مشكلاتي جدي به ويژه در
محيط بيمارستان­ها دامن زده است. هم اينك از هر بيست بيمار حاضر در
بيمارستان­ها، يكي به نوعي عفونت مبتلا مي­شود و بي­شك يكي از عوامل گسترش
چنين عفونت­هايي، پزشكان و پرستاراني­ هستند كه غالباً از شستشوي دستان
خود غفلت مي­ورزند. در اواسط قرن نوزدهم، ايگناز فيليپيني اثبات نمود كه
عمده مرگ و ميرهاي پس از زايمان نوزادان، به واسطه دستان آلوده پزشكان است
كه متأسفانه اين پيام ساده و روشن، مورد غفلت جامعه پزشكي قرار گرفته است.
بررسي­هاي متعدد بيانگر آن است كه پزشكان و پرستاران، خيلي كمتر از حد
ضرورت، اقدام به شستشوي دستان خود مي­كنند و برخي به بررسي­هاي ديگر حكايت
از آن دارد كه يك سوم عفونت­هاي بيمارستاني، محصول دستان آلوده است.

ظهور ابرميكروب­ها

ظهور
استافيلوكوكسين­هاي مقاوم در برابر آنتي­بيوتيك­ها در اواسط دهه ۱۹۸۰، از
نشانه­هاي آغازين مشكل آفريني چنين تجويزهايي بود. در ابتدا، ابر
ميكروب­ها تنها در بيمارستان­ها يعني در محل­هايي كه سيستم ايمني بدن در
نتيجه افزايش فشارهاي روحي و جسمي كاهش مي­يابد، مشكل آفرين شدند. به
عبارتي، بيمارستان­ها را مي­توان محل ظهور پرورش ابرميكروب­ها برشمرد.

امروزه،
هزينه­هاي هنگفت مقابله با چنين ارگانيسم‌هاي جديدي كه محصول عملكرد
پزشكان هستند، خود به مشكلي جدي تبديل شده است. در ايالات متحده، هزينه
مازاد مقابله با اين گونه ارگانيسم­هاي جديد و مقاوم، در مقايسه با اواخر
دهه هشتاد، بالغ بر ۳۰ ميليارد دلار در يك سال است.



تهديد سالمونلا

در
سال ۱۹۹۳ بود كه سالمونلا به بيماري­اي كم و بيش غيرقابل درمان تبديل شد و
هم اكنون به تهديدي جدي عليه سلامت آدمي درآمده است. بر طبق گزارش وزارت
كشاورزي ايالات متحده، همه ساله ۶۶۱ هزار نفر از مردم اين كشور به اين
بيماري مبتلا مي­شوند كه چهارصد نفر از آن­ها جان خود را از دست مي­دهند.

اما
مسئله مهم درباره اين باكتري آن است كه انواع مختلف از آن، تقريباً در
برابر آمپي­سيلين، استرپتومايسين، تتراسيكلين، سولفون آميدها و كلرو
آمفنيكل مقاومت يافته­اند و با اين روند، ديري نخواهد گذشت كه اين نوع
باكتري در برابر تمامي آنتي­بيوتيك­هاي موجود مقاوم خواهد شد و در اين
صورت است كه آمار مرگ و مير مبتلايان به آن، ناگهان سر به فلك خواهد زد.



دامداران بي­ مسئوليت

يكي
ديگر از مهم­ترين دلايل اين پديده، استفاده مفرط دامپروران از
آنتي­بيوتيك­هاست و از اين رو، اين طبقه مستقيماً مسئول مرگ ميليون­ها نفر
هستند.

جاي بسي تعجب است كه بيشي از نيمي از آنتي­بيوتيك­هاي
موجود در بازار توسط دامداران به حيوانات سالم خورانده مي­شوند؛ چراكه اين
مواد به اندازه و وزن اين حيوانات مي­افزايند، اما دليل چنين مسئله­اي
چيست؟ اول آنكه دامداران برآنند تا با خوراندن آنتي­بيوتيك­ها به حيوانات
خود، از بروز بيماري­هاي بالقوه ممانعت به عمل آورند. حيوانات در
دامداري­هاي مدرن امروزي، به نحوي خيره‌كننده در برابر بيماري­هاي ساده
آسيب­پذيرند و جداي از آن، به شدت تحت فشارهاي روحي نيز قرار دارند.
آنتي‌بيوتيك‌ها از جمله مواردي هستند كه مي‌تواند در زنجيره غذايي آنها
وارد شده و آنها را در چنين شرايطي سالم نگه دارد. از سويي ديگر،
آنتي­بيوتيك­ها مي­توانند از گسترش سريع بيماري در بين حيواناتي كه در
چنين فضاهاي غير طبيعي­اي زندگي مي­كنند، جلوگيري نمايد و ظاهراً هم در
چنين شرايطي، استفاده از آنتي­بيوتيك­ها اجتناب ناپذير مي­نمايد. اما عمده
دامداران نه براي درمان بيماري كه صرفاً به عنوان اقدامي پيشگيرانه به
استفاده از آنتي­بيوتيك­ها مبادرت مي­ورزند كه استفاده مفرط و روزمره از
آن­ها، خود از تأثير اين مواد مي­كاهد.

از دهه ۱۹۴۰ به بعد كه
مشخص شد، آنتي­بيوتيك بر وزن حيوانات مي­افزايد، استفاده گسترده از اين
مواد با هدف دستيابي به سود بيشتر رواج يافت. اما آنچه استفاده دامداران
را از اين مواد شگفت­آور ساخته، اين است كه بيماران براي استفاده معمول از
يك آنتي­بيوتيك­ ساده، نيازمند تجويز پزشك هستند و اين در حالي است كه
دامداران مي­توانند انواع آنتي­بيوتيك­ها را در مقادير عظيم و بدون هيچ
گونه تجويزي خريداري نموده و به حيوانات خود بخورانند.

استفاده
از آنتي­بيوتيك­­ها در حيوانات، علاوه بر افزايش مقاومت آن­ها در برابر
اينگونه مواد، با باقي ماندن در گوشت و شير حيوانات مصرف كننده همراه است،
به طوري كه در يكي از آزمايش­هايي كه بر روي شيرهاي موجود در بازارهاي
آمريكا به­عمل­­آمد، مشخص­شد كه پس­مانده ۵۲ نوع آنتي­بيوتيك مختلف در
آن­ها وجود دارد.

موضوع به مراتب ناگوارتر، وجود شواهدي مبني بر
انتقال چنين مقاومتي از گونه­اي به گونه­هاي ديگر است كه مي­تواند به
مشكلي جدي تبديل شود. باوجود عفونت­هاي خطرناكي كه هم­اينك شيوع يافته­اند
و هيچ راه درماني براي آن­ها وجود ندارد و عملاً در برابر همه
آنتي­بيوتيك­ها از خود مقاومت نشان داده­اند، اين احتمال وجود دارد كه اين
مقاومت به ديگر ارگانيسم­هاي موجود در طبيعت منتقل شود.