امروز دوم آبان ماه، هشتاد و هفتمین سالروز اولین پرواز مسافری خارجی ایران در سال ۱۳۱۳ است.

گزارش‌های مبهم به رهبر وقت ترکیه موجب شد که او به خیال این که جمعی از نظامیانش در اسارت ایران هستند، سفیر خود را از تهران فرا بخواند و روابط سیاسیش با ایران را قطع کند. این در حالی بود که رضا که اولین ماههای نخست‌وزیریش را تجربه می‌کرد، نخستین شخصیت رسمی یک کشور در جهان بود که تغییر حکومت از «پادشاهی» به «جمهوری» در ترکیه را با فرستادن قرآن کریم و مقداری هدیه به آتاتورک تبریک گفته بود.

چند ماه بعد از بدگمانی و قطع روابط سیاسی بنیانگذار جمهوری ترکیه با ایران، مشخص شد که کردهای مخالف دولت مرکزی، نظامیان ارتش آتاتورک را دستگیر و زندانی کرده بودند و به این ترتیب سوء ظن رهبر ترک علیه او برطرف شد اما دلخوری رضا از این ماجرا التیام نیافت.

هفت سال بعد از این رفتار غیردوستانه، پهلویِ پدر از بیستم خرداد تا ۲۷ تیر ۱۳۱۳ در راس هیاتی ۱۷ نفره که اکثرشان را مقامات نظامی تشکیل می‌داد از راه تبریز، خوی و ماکو وارد خاک ترکیه شد و بعد از گذر از شهرهای قارص، ارزروم، طرابوزان و سامسون وارد آنکارا پایتخت این کشور شد.

او و هیات همراه بعد از بازدید از زیرساختهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ترکیه، از سیاست آتاتورک در برداشتن حجاب بانوان مسلمان ترک و به اجرا گذاشتن پوشش غربی، خوشش آمد و یک سال و نیم بعد، قانون منع استفاده از چادر، روبنده و روسری در مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز اداری و دولتی که در دی ۱۳۱۴ به تصویب مجلس شورای ملی رسیده بود را پیاده کرد.

رضا که در دوران طولانی خدمت در ارتش قاجار به دلیل خصوصیت تند اخلاقیش «قلدر» خطاب می‌شد یک سال قبل از به اجرا در آوردن قانون منع حجاب در ایران، نخستین پرواز مسافری خارجی ایران را به قصد کشور رقیب، ترکیه انجام داد تا نشان دهد در تبعیت از فرهنگ و فناوری غرب چیزی از آتاتورک کم ندارد. او چهار ماه بعد از پایان سفرش به ترکیه نیز اولین سفر خارجی هوایی ایران را با هدایت خلبانان آموزش دیده کشورمان در فرانسه انجام داد. رضا پهلوی در این پرواز پاییزی جمعی از فرماندهان نیروی هوایی را راهی آنکارا کرد.

خاطره پرواز

اولین شی پرنده در آسمان ایران که توان حمل انسان را داشت، بالن بود. ناصرالدین شاه چهارمین شاه قاجار اولین پادشاهی بود که در سفر به اروپا پرواز بالن‌ها را دید و دو عدد از آن ها را با خود به ایران آورد.

او در خاطراتش درباره پرواز اولین بالن در تهران نوشت: «روز سوم فروردین ۱۲۵۶ دو باون به آسمان رفت. ما بودیم در بالای شمس الاماره، کل تهران هم از زن و مرد روی بام‌ها و کوچه‌ها و غیره بودند. بالن اولی قرمز رنگ بود، هوا رفت اما کم و بعد افتاد در باغِ سپهسالار – باغ میرزا حسین قزوینی صدراعظم وقتِ عصر ناصری- بعد بالن سفید بلند شد، این دفعه بالن بسیار خوب هوا رفت، نیم ساعت، درست روی آسمان شهر ایستاده بود خلاصه خیلی خیلی تماشا داد. هیچ وقت همچه تماشایی مردم نکرده بودند.»

بالن سوم در دوره حکومت فرزندنش مظفرالدین شاه در سفرِ فرانسه خریداری شد اما در دوره ۱۰ ساله سلطنتش به پرواز در نیامد.

با مرگ پنجمین شاه قاجار، ولیعهدش محمدعلی میرزا در دی ۱۲۸۵ وارث تاج و تخت پدر شد. عمر کوتاه دو سال و ۷ ماهه پادشاهی محمدعلی شاه و دشمنیش با مشروطه‌خواهان موجب شد نوع استفاده از بالن از تفریحی و نمایشیِ عصر ناصری به نظامی و تهاجمی تغییر کند. چرا؟ چون انقلابیون مشروطه‌خواه در مقابل شاه نوجوان، صف‌آرایی کردند و او که سرافکندگی مهاجرت صُغری و کُبری و به کُرسی نشستن خواسته علما و بزرگان مشروطه‌خواه را در دوره پدرش مظفرالدین شاه را از نزدیک شاهد بود و کینه آنان را در دل داشت به پیشنهاد یکی از درباریانش تصمیم گرفت نیروهای انقلابی مشروطه‌خواه را از راه آسمان و از طریق سوار کردن نظامیانش بر بالن، از سر راه بردارد اما از بد روزگار به دلیل جویده شدن قسمت‌هایی از پارچه بالن توسط موش‌ها، این اتفاق نیفتاد و نظامیان ششمین شاه قاجار به صورت زمینی به جنگ انقلابیون رفتند و شکست سختی خوردند.

اولین طیاره

ورود اولین هواپیما به ایران که آن زمان «طیاره» خوانده می‌شد، در دوره حکومت پسرِ محمدعلی شاه قاجار اتفاق افتاد. قضیه از این قرار بود که ۱۱ سال بعد از اختراع اولین هواپیمای جهان توسط ویلبر و اورویل رایت برادران آمریکایی، اولین هواپیمای تک ملخه فرانسوی در سال چهارم سلطنت احمد شاه قاجار در دی ۱۲۹۲ وارد ایران شد. این هواپیما با خلبان روسَش از پروازهای نمایشی که تماشاچی‌هایش شاهِ قاجار و مردم عادی بودند، پول می‌گرفت.

برادران رایت در سال ۱۲۸۱ یعنی چهار سال قبل از مرگ مظفرالدین شاه، هواپیما را اختراع کردند و ۱۱ سال بعد در تاریخ ۱۲ دی ۱۲۹۲ اولین هواپیما در آسمان تهران به پرواز درآمد. هواپیمای تک ملخه بلریو ۱۱ توسط خلبان کوزمنسکی روسی با کشتی وارد بندرانزلی شد و پس از مونتاژ و سر هم شدن قطعات به سمت تهران پرواز کرد و در میدان مشق یا میدان صبحگاه قزاق – محل فعلی ساختمان‌های وزارت امور خارجه – در حد فاصل خیابان‌های امام خمینی و ۳۰ تیر با آسیب جزیی به زمین نشست.

هواپیمای آسیب دیده توسط تکنسین‌های ارتش تعمیر شد و خلبان روس برای به پرواز در آوردن مجدد، آن را زمینی به محله قصر قجر که در دوره فتحعلی شاه در خارج از شهر ساخته شده بود، انتقل داد و بعد از فروش بلیط به تماشاچیان، به پرواز درآورد. خبر پرواز هواپیما به احمد شاه رسید و او و درباریانش هم به قصر قجر رفتند و به تماشای پرواز هیجان‌انگیز هواپیما نشستند. احمد به اتفاق تعدادی از همراهانش با خلبان و هواپیما عکس یادگاری گرفت و این عکس در روزنامه ایلوستراسیون فرانسه چاپ شد.

با اتمام نمایش هوایی، خلبان روس سوار بر هواپیمای فرانسویش به روسیه برگشت.

البته کشیده شدن اجباری پای ایران به جنگ جهانی اول و اشغال استان‌ها و شهرهای کشور توسط قوای روس و انگلیس موجب شد سراسر زمستان ۱۲۹۳ و ۱۲۹۴ صدای هواپیماهای تک ملخه و دو ملخه در آسمان ایران شنیده شود. با وجودی که هواپیماهای زیادی در اقصی نقاط کشور بر زمین نشستند اما مالکیت هیچ یک از آنها به ایران داده نشد. چرا که امپراتوران روس و انگلیس با درخواست دولت ایران در دوره سلطنت احمد شاه قاجار برای خرید طیاره مخالفت کردند و ایران صاحب هواپیما نشد.

سرلشکر خلبان احمد نخجوان

با این حال پنج سال بعد به دنبال کودتای سیاسی- نظامی سوم اسفند ۱۲۹۹ توسط رضا سردارسپه وزیر جنگ احمد شاه و سید ضیاءالدین طباطبایی شخصیت مرموز و عامل دولت انگلیس در ایران، نوسازی ارتش با موافقت دولت انگلیس و روسیه در قالب قرارداد ۱۹۱۹ انجام شد.

رضا شاه به خوبی پی به اهمیت و قدرت ناوگان هوایی کشورهای دارای نیروی هوایی برده بود به همین دلیل بعد از انتصاب به عنوان نخست‌وزیرِ شاه قاجار در سال ۱۳۰۲ تعدادی از اُمرای نظامی ارتش را به فرانسه فرستاد تا در دانشگاه خلبانی این کشور دانش و مهارت راندن هواپیما را آموزش ببینند. او نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی را در خرداد ۱۳۰۳ تشکیل داد و سرلشکر خلبان احمد نخجوان را به عنوان اولین فرمانده نیروی هوایی منصوب کرد.

آموزش خلبانان

با تشکیل نیروی هوایی ارتش در خرداد ۱۳۰۳ و اعزام داوطلبان نظامی به دانشگاه هوایی فرانسه، دوره آموزش کادر پروازی ایران در اروپا آغاز شد و با برگشت دانشجویان دانشکده‌های افسری به ایران صنعت هوایی ایران کم کم شکل گرفت. مقامات نظامی و سیاسی پهلوی پدر به فکر آموزش کادر پروازی و خلبانان مورد نیاز ارتش ایران افتادند و باشگاه خلبانی را در سال ۱۳۱۷ تاسیس کردند.

با فراخوانی که در روزنامه‌ها داده شد، داوطلبان علاقمند برای آموزش خلبانی ثبت‌نام کردند و افراد واجد شرایط برای آموزش رایگان دعوت شدند و باشگاه خلبانی هیاتی را به سرپرستی خلبان افخمی به انگلستان فرستاد تا این هیات با خریداری کردن هواپیماهای مورد نیاز، کار آموزش دانشجویانش را آغاز کند.

این هیات بعد از مدت‌ها رایزنی با امرای ارتش انگلستان موفق به خریداری ۲۵ فروند هواپیمای دو خلبانه تک باله به نام Rearwin ۸۱۲۵ Cloudsters شدند و هواپیماهای خریداری شده در حد فاصل ماههای مهر تا دی ۱۳۱۹ وارد ایران شد و آموزش داوطلبان خلبانی وارد فاز جدیدی شد.

عفت تجارت‌چی، اینا آوشید، قدسیه فرخ‌زاد و چند داوطلب زن و مرد دیگر در باشگاه خلبانی ثبت‌نام کردند و برای آموزش دعوت شدند. پذیرفته شدگان برای آموزش به فرودگاه دوشان تپه رفتند و دوره‌های آموزشی را با هواپیمای دو نفره تک موتوره آغاز کردند. آنان دوره‌های آموزشی را دو روز در هفته با هواپیمای تایگرمث پشت سر گذاشتند اما جنگ جهانی اول و دوم موجب ناقص ماندن دوره آموزشی داطلبان خلبانی شد با این حال در پایان جنگ جهانی دوم، باشگاه هواپیمایی کشوری در تابستان ۱۳۲۱ جایگزین باشگاه خلبانی شد و آموزش داوطلبان رشته خلبانی بار دیگر آغاز شد