با وجود سال‌ها مراودات تجاری در این حوزه، صادرات با روش سنتی و همراه با مشکلات عدیده‌ انجام می‌شود که علاوه بر کاهش سود کشاورزان، درآمد ارزی کشور را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. این در حالی ‌است که به‌گفته بسیاری از کارشناسان می‌توان با شناسایی مشکلات و ارائه راه‌حل‌ها، از مسیر بهره‌وری در این حوزه، نه‌تنها آورده اقتصادی را افزایش داد، بلکه فشار کمتری به منابع آبی کشور وارد کرد. در همین راستا، به‌تازگی محمود حسینی‌پورنوری، استاندار مازندران از انعقاد قرارداد یک میلیارد دلاری صادرات مرکبات مازندران به چین خبر داد. درنتیجه صادرکنندگان و کشاورزان مازندرانی با رعایت استانداردهای بسته‌بندی و توجه به کیفیت کالا برای صادرات مرکبات به چین آماده می‌شوند. با این همه، صادرات محصولات کشاورزی همچنان مشکلاتی دارد. صمت در این گزارش به مشکلات موجود در مسیر صادرات محصولات کشاورزی پرداخته است.

خبرهای خوب برای کشاورزان در راه است؟

در استان مازندران به‌عنوان دارنده رتبه نخست محصولات کشاورزی در خطه سبز شمال کشور، مرکبات پس از برنج، دومین محصول مهم اقتصادی و منبع درآمد کشاورزان به‌شمار می‌رود.

این استان در تولید انواع مرکبات در بین استان‌های کشور در جایگاه اول قرار دارد، به‌گونه‌ای که با برداشت سالانه ۳ میلیون تن مرکبات، بخشی از میوه زمستانی مردم ایران را تامین می‌کند. از سوی دیگر، پایش‌ها و بررسی‌ها حکایت از سالی پربار برای مرکبات مازندران دارد. با این حال، امسال بازار چین برای صادرات مرکبات مازندران به این کشور، چراغ سبز نشان داده و بازار هند که سال گذشته محموله‌های کیوی را برگشت زده بود، امسال دروازه‌های خود را به روی محصولات مازندرانی باز کرده‌ است.

نرخ ۱۳۰ هزار تومانی هر کیلو مرکبات ایران در بازار چین، سورتینگ‌داران و تاجران مازندرانی را برآن داشته تا شانس خود را برای ورود به این بازار امتحان کنند. صادرات‌محور کردن محصولات کشاورزی مازندران دست‌کم در یک سال گذشته ترجیع‌بند اظهارات کارشناسان و مسئولان در سطوح گوناگون بوده و به همین دلیل در ماه‌های گذشته اصلاح و بازسازی باغ‌های مرکبات برای دستیابی به محصولی بازارپسند در آن‌سوی مرزها، در دستور کار قرار گرفت.

در کنار آن، تعداد سورتینگ‌ها و مراکز بسته‌بندی نیز از ۲۰۰ به ۸۰۰ واحد افزایش یافت تا زنجیره صادرات پس از باغ هم تکمیل شود. ظرفیت انبارداری محصولات کشاورزی مازندران هم بر همین مبنا از ۸۰۰ هزار تن با توسعه سردخانه‌ها به یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن رسید.

با این همه، با وجود موارد یادشده هنوز باغداران نگرانی‌هایی دارند و بسیاری از آنها از بی‌برنامگی برای صادرات مرکبات و روی دست ماندن محصول خود می‌نالند.

کمترین برنامه‌ریزی عملیاتی برای صادرات مرکبات

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران درباره انعقاد تفاهمنامه صادرات مرکبات ایران به چین به گفت: هنوز به‌طور رسمی قراردادی بین ایران و چین امضا نشده و متن موردتوافق، تنها یک پروتکل دولتی بین وزارت جهاد کشاورزی و طرف مقابل است. این پروتکل، یک سند زیرساختی درباره قرنطینه‌های گیاهی و شرایط صادرات محصولات به‌شمار می‌رود.

وی با اشاره به آمار صادرات پرتقال کشور اظهار کرد: براساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌ شده، امسال در کشور بیش از ۵ میلیون تن پرتقال تولید خواهد شد.

این در حالی است که بازار مصرف داخلی این محصول، حدود ۲.۵ میلیون تن است؛ درنتیجه باید برای صادرات حدود ۲ میلیون تن پرتقال برنامه‌ریزی کنیم. البته در ابتدای راه هستیم و باید منتظر بمانیم تا ببینیم نتیجه چه می‌شود.

رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران ضمن تاکید بر توجه به بازار چین و سرمایه‌گذاری ویژه در این بازار هدف، افزود: براساس آمار گمرک، سال گذشته ۱۳۷ هزار و ۳۱۰ تن پرتقال از کشورمان به کشورهای گوناگون صادر شده که چین مقصد این آمار صادراتی نبوده است. این موضوع حاکی از آن است که زمینه صادرات مرکبات به چین، با ارسال پرتقال به سایر کشورها فراهم شده است. در اصل، مرکبات ایران با کسب نظر موافق کشورهای هدف، موفق به جذب بازار چین شده است.

عدم‌آشنایی با بازارهای بین‌المللی

قاسمی با انتقاد از نبود برنامه‌ریزی مناسب در زمینه صادرات محصولات کشاورزی، گفت: دو نوع برنامه وجود دارد؛ عملیاتی و کاغذی. درباره صادرات مرکبات و محصولات کشاورزی، ما کمترین برنامه‌ریزی عملیاتی را داریم.

برنامه‌ریزی برای صادرات بر عهده حاکمیت است تا پس از هماهنگی بین نهادها و مهیا شدن زیرساخت‌ها، تولیدکننده اقدام به صادرات ‌کند.

وی درباره راهکاری برای بهبود وضعیت فعلی اظهار کرد: بهترین راهکار این است که مسئولان برای تصمیم‌گیری از نظرات کارشناسی فعالان بازار و کشاورزی استفاده کنند.

برخی از تصمیم‌گیران وزارت جهاد کشاورزی با بازارهای بین‌المللی هیچ‌گونه آشنایی ندارند و نمی‌دانند اگر در بازارهای بین‌المللی براساس اصول و رویه‌های جاری عمل نکنیم، بلافاصله در این بازارها، کشور دیگری جایگزین کشور ما می‌شود.

مشکل کجاست؟

قاسمی با اشاره به مشکلات موجود در مسیر صادرات محصولات کشاورزی، بیان کرد: یکی از مشکلات زیرساختی در حوزه صادرات، نبود کانتینر یخچال‌دار است که پس از ۴ سال پیگیری، روزنه‌ای برای واردات این کانتینرها ایجاد شد اما مشکل مهم دیگر ما در این زمینه، تحریم ها و دریافت هزینه کالای فروخته شده است.

وی درباره وضع عوارض بر صادرات ۷ محصول جالیزی از سوی وزارت جهاد کشاورزی گفت: قوانین مربوط به حوزه آب دست‌وپاگیر و قوانین مربوط به توسعه صادرات مانند تعهد ارزی، بسیار مشکل‌زا هستند. وزارت جهاد کشاورزی به بهانه اجرای قانون انتزاع، خلاف بسیاری از قوانین دیگر عمل می‌کند.

ماده ۲۴ و ۲۵ قانون بهبود مستمر فضای کسب‌وکار می‌گوید هر تصمیمی که به اقتصاد کشاورزی مربوط است، باید با نظر تشکل‌ها اتخاذ شود و زمان اجرای آن بین ۳ تا ۶ ماه بعد از اتخاذ تصمیم باشد، اما وزارت جهاد کشاورزی در یک سال اخیر که دوباره قانون انتزاع در اختیار این وزارتخانه قرار گرفته، این دست تصمیمات خودسرانه و خلق‌الساعه را اتخاذ کرده است.

قاسمی در ادامه درباره این تصمیم وزارت جهاد کشاورزی و ضرر و زیانی که ناشی از آن به کشاورزان وارد شده، توضیح داد: در حال‌حاضر که کشاورز محصولات را تولید کرده، این اقدام وزارت جهاد کشاورزی، گذاشتن دست کشاورز در پوست گردو است.

ماجرای کیوی‌های برگشت‌خورده

رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران با اشاره به برگشت کیوی صادراتی ایران از هند، اظهار کرد: در ابتدا با قطعیت می‌گویم که محصولات کشاورزی تولید ایران، بسیار استاندارد است. سال گذشته حتی در توان هندی‌ها نبود کیوی ایرانی خریداری کنند و این محصول به کشورهای اروپایی و عربی صادر می‌شد.

البته برخی کیوی‌های دست دوم صادراتی ایران از طریق امارات به هند می‌رفت که در سال ۱۴۰۰ متاسفانه هندی‌ها، بخشی از کیوی‌های صادراتی ایرانی را برگشت زدند.

این موضوع به‌دلیل این بود که استانداردهای مربوط به کیوی در هند از کشور ما سخت‌گیرانه‌تر است و برخی کیوی‌های دست دوم صادراتی ایران از طریق امارات به هند رسیده بود که استاندارد لازمه هند را نداشتند و درنتیجه برگشت زده شدند.

صادرات مرکبات به چین محقق می‌شود؟

عنایت‌الله بیابانی، قائم‌مقام خانه کشاورز درباره انعقاد تفاهمنامه صادرات مرکبات ایران به چین گفت: این موضوع فعلا در مرحله حرف است.

قرار بر این است که به علت افزایش تولید، زمینه‌ صادرات مرکبات به چین فراهم شود، اما هیچ کار عملی انجام نشده است.

متاسفانه گاه مسائلی بیان می‌شود که تنها زمینه‌ساز افزایش قیمت کالا در داخل و سیاست دلالی است که به ضرر مصرف‌کننده خواهد بود.

وی با اشاره به اینکه توجه به کیفیت محصولات تولیدی و بسته‌بندی استاندارد، اصلی انکارناپذیر برای توسعه صادرات است، افزود: لازمه اجرای صادرات مرکبات به چین، برنامه‌ریزی برای تولید، تامین نیاز داخل و میزان صادرات است.

از سویی باید تمامی زیرساخت‌های صادراتی برای ورود مرکبات به بازارهای هدف با همراهی اتاق بازرگانی، جهاد کشاورزی و تولیدکنندگان فراهم شود و از سوی دیگر، باید استانداردهایی را در نظر بگیریم و براساس آنها، کشاورزان و تولیدکنندگان را به سمت ایده‌آل‌های صادراتی موردنظر هدایت کنیم.

بر این اساس باید مدیریت تولید و توزیع میوه و مرکبات شکل بگیرد تا نهاده‌ها به نرخ مناسب به‌دست کشاورزان برسد و از تولید محصولات بی‌کیفیت و برگشت خوردن آنها از بازارهای صادراتی جلوگیری شود.

قائم‌مقام خانه کشاورز ضمن تاکید مجدد بر برنامه‌ریزی‌های لازم برای افزایش تولید گفت: توجه به زمان برداشت، نخستین مولفه برای صادرات مرکبات باکیفیت به نقاط مختلف جهان است.

امسال وضعیت تولید مرکبات بسیار مطلوب است و در بخش مرکبات، مازاد تولید داریم. در کنار توجه به تولید مرکبات، تقویت همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه بین مازندران با کشورهای منطقه از درگاه معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، نه‌تنها به نفع این استان، بلکه به نفع کشورهای موردنظر خواهد بود، چراکه با تحقق همکاری‌های اقتصادی، تجاری و فرهنگی، توسعه این مناطق نیز شتاب می‌گیرد و عرضه مرکبات مازندران به بازارهای جدید صادراتی، از جمله این دستاوردهاست.

برنامه‌ریزی نداریم

بیابانی با بیان اینکه تعلل در شناسایی بازارهای هدف و بی‌برنامگی از مشکلات همیشگی است، افزود: بازارهای هدف صادراتی باید از قبل تعیین شود.

در حال‌حاضر که فقط حدود ۲ ماه به برداشت مرکبات مانده، زمان مناسبی برای این اقدام نیست. این در حالی است که برای برداشت مرکبات هنوز دیر نشده، اما اگر برنامه صادرات دیر اعلام شود به‌جز افزایش هزینه، آورده‌ای برای کشاورز نخواهد داشت. زیرساخت‌های حمل‌ونقل نیز باید برای اجرای این فرآیند فراهم شوند.

وی با اشاره به اینکه درباره صادرات محصول کیوی به نتایج خوبی دست پیدا کرده‌ایم، گفت: در حال‌حاضر کیوی به‌طور منظم به کشورهای اروپایی صادر می‌شود البته لازمه تداوم آن، در نظر گرفتن تمهیدات لازم مانند بسته‌بندی، وزن محصول و…. برای صادرات است.

از بازار عقب هستیم

قائم‌مقام خانه کشاورز با بیان اینکه ظرفیت این را داریم که به بزرگ‌ترین صادرکننده در بازار روسیه تبدیل شویم، افزود: این در حالی است که به‌صورت مقطعی به کشورهای اطراف صادرات داریم، اما برنامه ثابتی برای آن وجود ندارد.

با این همه، ایران ظرفیت ذخیره‌سازی و صادرات بالایی در حوزه مرکبات دارد، اما برای موفقیت در این مسیر باید سیاست‌ها لازم تعیین و حمایت‌های لازم انجام شود.

وی افزود: بنابراین برای موفقیت در این مسیر باید به چند سوال اساسی پاسخ داد؛ اینکه سیاست گمرکی ما و بسته‌بندی‌ها چگونه باشد؟ نیاز داخل چقدر است؟ بی‌توجهی به این مسائل منجر به آسیب‌دیدن تولیدکننده می‌شود.

سخن پایانی

این موضوع که فعالان حوزه کشاورزی، صادرات مرکبات به چین را تنها یک حرف می‌دانند و کشاورزان نیز از آینده محصولات مازاد خود نگران هستند با حرف‌های مسئولان و آمادگی بنادر و کشاورزانی که خودشان اعلام می‌کنند، در تناقض است. این بلاتکلیفی در حالی است که برداشت مرکبات مازندران با ارقام زودرس نارنگی از هفته آینده آغاز خواهد شد و باغداران در حال آماده شدن برای برداشت نارنگی‌های زودرس در سطح حدود ۱۱ هزار هکتار هستند؛ گویی مسئولان خبر از چراغ سبز چین می‌دهند و باغداران، پشت چراغ قرمزی خیالی ایستاده‌اند!