این سهام وارد بورس شد اما از سال ۱۳۹۹ تاکنون دادوستد سهام عدالت در بورس متوقف شده است و علت آن به ترس از ریزش بازار سرمایه برمی‌گردد؛ چرا که سهام عدالت دارایی نزدیک به ۵۰ شرکت سرمایه‌پذیر است و می‌تواند روند بازار را بر هم بزند.

از سوی دیگر از روزی که سهام عدالت آزادسازی شد تا امروز ۲۰ میلیون تومان از ارزش واقعی آن کم شده است. عمده سهام به ارزش اسمی یک میلیون تومانی متعلق به افراد مشمول کمیته امداد و بهزیستی است که در یک سال گذشته ارزش سهم آنها از نزدیک ۴۰ میلیون تومان به حدود ۲۰ میلیون تومان سقوط کرد و این افراد هر روز شاهد نابودی سرمایه خود هستند. در این گزارش زیر و بم سهام عدالت را بررسی می‌کنیم.

سهام عدالت کی واگذار شد؟

در زمان دولت نهم، از طریق تعاونی عدالت استانی به افراد واجد شرایط نوعی یارانه پرداخت شد که در آن زمان به عنوان سهام عدالت شناخته می‌شد. این روش از پرداخت یارانه برای اقشار خاص و کمتر برخوردار جامعه بود و در این طرح که از سال ۱۳۸۵ شروع به کار کرد، افرادی که می‌توانستند بر اساس اظهارنامه‌های پر شده و همچنین بررسی شرایط و صلاحیت نسبت به خرید سهام عدالت اقدام کنند به فروش رسید.

این سهام در ابتدا مختص افرادی بود که تحت پوشش کمیته امداد و سازمان بهزیستی یا رزمندگان بیکار و فاقد شغل ارایه می‌شد و سپس به افراد دیگر جامعه که مانند دسته اول کمتر برخوردار از رفاه اجتماعی بودند پرداخت شد.

در ابتدای طرح سهام عدالت، ارزش اوراق بهادار برابر با ۵۰۰ هزار تومان بود ولی بعد به یک میلیون تومان نیز رسید. اما پشتوانه سهام عدالت چیست؟ باید بدانیم که هیچ برگه‌ای به خودی خود ارزش پیدا نمی‌کند و به عنوان اوراق بهادار شناخته نمی‌شود تا زمانی که یک سازمان یا دولت از آن پشتیبانی مالی داشته باشد که در مورد سهام عدالت می‌توان گفت که دولت به عنوان پشتیبان این سهام شناخته می‌شود.

تا پیش از اجرای طرح سهام عدالت خصوصی‌سازی بسیار کند پیش می‌رفت و آمارها نشان می‌داد که نزدیک به سه هزار میلیارد تومان از سهام شرکت‌های دولتی تا آن زمان واگذار شده بود ولی ارزش سهام عدالت در همان مرحله اول دو هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان بود.

در همان سال ۱۳۸۵ بعد از تفسیر تازه‌ای که از اصل ۴۴ قانون اساسی شد، دولت اجازه یافت تا ۸۰ درصد سهام کارخانجات، بنگاه‌های بزرگ دولتی را به بخش خصوصی و تعاونی واگذار کند که تا آن زمان بنابر قانون اساسی باید در اختیار دولت می‌بود. با تفسیری که از اصل ۴۴ صورت گرفت دولت اجازه یافت تا سهام شرکت‌های بزرگ نظیر خودروسازی‌ها، فولاد، معادن، بیمه، بانک، هواپیمایی، کشتیرانی، نیروگاه‌ها، مخابرات و نفت گاز را واگذار کند. با این مجوز تازه، واگذاری‌ها شرکت‌های دولتی سرعت گرفت هر چند کارشناسان اقتصادی می‌گویند در این مدت بخش عمده‌ای از شرکت‌ها به سازمان‌ها و نهادهای شبه‌دولتی و «خصولتی» واگذار شده است و سهم واگذار شده به بخش خصوصی ناچیز بوده است.

آمار نشان می‌دهد که تا پایان دولت محمود احمدی‌نژاد نزدیک به ۱۰ درصد سهام شرکت‌های دولتی به شبه دولتی‌ها واگذار شده است. آمار نشان می‌دهد که بیشتر از ۱۴۲ هزار میلیارد تومان سهام شرکت‌های دولتی در ۱۵ سال گذشته واگذار شده است که حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان این سهام مربوط به سهام عدالت بوده است.

سهام عدالت از کدام شرکت‌ها تشکیل شده است؟

در واقع پشتیبانی از سهام عدالت توسط شرکت‌ها و کارخانجات دولتی انجام می‌شود و ۶۰ شرکت فرابورس دولتی نسبت به پرداخت سود به سهامداران اقدام می‌کردند.

اولین دوره‌ای که دولت ایران نسبت به پرداخت سود سهام عدالت به سهامداران اقدام کرد، سال ۱۳۸۷ بود که دستور پرداخت آن در سال ۱۳۸۸ انجام شد. اما در سال ۱۳۹۹ و با رشد بازار بورس و با دستور مستقیم رهبر و رییس‌جمهور، امکان خرید و فروش سهام عدالت در بورس پیدا شد و از این زمان بود که می‌توان گفت که بورس با سهام عدالت توانست رشد بیشتری را تجربه نماید.

به‌طور کلی سهام عدالت از سهام شرکت‌های آلومینیوم ایران، ایران‌خودرو، بانک تجارت، بانک صادرات ایران، بانک ملت، پارس سویچ، پالایش نفت بندرعباس، پالایش نفت تهران، پالایش نفت شیراز، پالایش نفت اصفهان، پالایش نفت تبریز، پتروشیمی مارون، پست بانک، چادرملو، حمل و نقل پتروشیمی، سایپا، سرمایه‌گذاری توسعه صنعتی ایران، سرمایه‌گذاری رنا، سیمان داراب، سیمان دشتستان، فولاد آلیاژی ایران، فولاد مبارکه خوزستان، فولاد مبارکه اصفهان، کارخانجات مخابراتی ایران، کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، گل گهر، مخابرات ایران، مدیریت پروژه‌های نیروگاهی ایران، ملی صنایع مس ایران، نیروترانس، بیمه دانا، پالایش نفت لاوان، پتروشیمی شهید تندگویان، پتروشیمی جم و صنایع پتروشیمی خلیج فارس تشکیل شده است. کارشناسان عقیده دارند که تمام سهام موجود در پرتفوی سهام عدالت ارزنده هستند و نگاه اجمالی نیز به ترکیب سبد سهام عدالت نشان می‌دهد که بخشی از شرکت‌های بزرگ ارزندگی بسیار بالایی دارند. اما ارزش سرمایه سهام عدالت بین ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ هزار میلیارد تومان تخمین زده می‌شود؛ البته با توجه به افزایش سرمایه شرکت‌ها ممکن است این مبلغ افزایش یابد.

از سوی دیگر میزان ارزش سهام عدالت بسیار بالاست و همین مبلغ باعث می‌شود که بسیاری برخی از مسوولان دولتی وسوسه شوند و به نوعی تصدی‌گری سهام عدالت از نوع دولتی خود خارج نشود، همین وسوسه مشکلات زیادی سر راه سهام عدالت قرار داده است.

همان‌گونه که گفته شد مشکلات زیادی بر سر راه سهام عدالت برای آزادسازی وجود دارد که شامل بلاتکلیفی شرکت‌های سرمایه‌گذاری، وضعیت نامعلوم تعاونی‌ها، دخالت در هیات‌مدیره شرکت‌های سرمایه‌پذیر و حذف و اضافه برخی از این شرکت‌ها، بلاتکلیفی وارثان سهامداران متوفی، سردرگمی جاماندگان سهام عدالت و در نهایت توقف نماد سهام عدالت در بورس از جمله مواردی است که تاکنون لاینحل باقی مانده و سهامداران تاکنون فقط به برخی از سودهای این سهام دسترسی دارند. این در حالی است که با توجه به سهامداران، تعاونی‌ها، شرکت‌های سرمایه‌گذاری و دیگر دست‌اندرکاران این حوزه، می‌توان گفت که بیش از ۶۰ میلیون ایرانی درگیر آن هستند و قابل تصور است که این بلاتکلیفی، برای این تعداد از افراد چه وضعیتی را به وجود می‌آورد اما همچنان اراده محکمی برای حل بحران سهام عدالت وجود ندارد و مشکلات دست از سر سهام عدالت بر نمی‌دارند.

جاماندگان سهام عدالت

در حال حاضر حدود سه میلیون و ۵۰۰ هزار نفر متقاضی سهام عدالت هستند که به عنوان جاماندگان سهام عدالت معروف هستند. در دولت یازدهم و دوازدهم همواره گفته می‌شد که این افراد نمی‌توانند دوباره درخواست سهام عدالت کنند، اما در بودجه ۱۴۰۱ این رویه تغییر کرد.

نمایندگان مجلس در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱، در مصوبه‌ای راهکاری برای تعیین تکلیف جاماندگان سهام عدالت در سال ۱۴۰۱ مشخص کردند. طبق مصوبه مجلس، دولت موظف شد از محل باقی مانده سهام متعلق به دولت یا شرکت‌های دولتی در بنگاه‌های قابل واگذاری در هر بازار موضوع گروه‌های (۱) و (۲) ماده (۲) قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل چهل و چهارم (۴۴) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب ۲۵ خردادماه ۱۳۸۷ و اصلاحات و الحاقات بعدی آن، نسبت به واگذاری سهام عدالت به مددجویان جامانده تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) مددجویان سازمان بهزیستی کشور و تمامی افرادی که از سهام عدالت برخوردار نشده‌اند اقدام کند.

قربان زاده، رییس سازمان خصوصی‌سازی نیز گفته بود: «افراد تحت پوشش کمیته امداد، بهزیستی و ایثارگرانی که سهام عدالت ندارند، فاز نخست جاماندگان سهام عدالت محسوب می‌شوند. البته هرچند این جمعیت حدود سه میلیون و ۵۰۰ هزار نفری مشخص شده‌اند؛ اما هنوز منابعی که برای پرتفوی این افراد در نظر گرفته شده به‌طور رسمی اعلام نشده است.

پرتفوی جاماندگان از قبل در سازمان خصوصی‌سازی پیش‌بینی شده بود، اما یکی از شرکت‌ها در هیات دولت حذف شد و باید جابه‌جایی پرتفوی صورت بگیرد تا بتوان امور را پیش برد. البته این طرح بعد از هیات دولت باید به هیات تطبیق مجلس برود و چنانچه ایرادی نداشته باشد، لازم‌الاجرا خواهد بود.» در حقیقت به نظر می‌رسد که موضوع جاماندگان سهام عدالت نیز مانند وضعیت تعاونی‌ها و وارثان سهام عدالت در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و فقط وعده و وعید نصیب آنها می‌شود. هرچند در خصوص سقوط ارزش سهام عدالت آرامش خاطری داشته و دغدغه‌ای برای ۵۰میلیون سهامدار عدالت بابت سقوط ارزش سهم را ندارند.

نحوه پرداخت سود سهام عدالت

سبد سهام عدالت ترکیبی از ۴۳ شرکت بورس و فرابورس است و برای هر نفر از مجموع پورتفوی سهام عدالت مبلغ یک میلیون تومان سهام اختصاص داده شده است؛ بنابراین سهام عدالت متعلق به شرکت خاصی نیست و مجموع سبد سهام در درصدی از ۴۳ شرکت دولتی تعریف شده است که سود و زیان شرکت‌های مذکور به‌صورت علی‌السویه بین سهامداران تقسیم می‌شود.

طبق قانون، دولت باید سهام عدالت را از ابتدای سال ۹۵ آزاد می‌کرد اما امکان دارد این آزادسازی ماه‌ها بعد از پایان مهلت قانونی طول بکشد و عملاً پرداخت سهام عدالت به انتخابات یازدهم ریاست‌جمهوری نزدیک خواهد شد.

در مرداد ۱۳۹۵ سید جعفر سبحانی مشاور رییس سازمان خصوصی‌سازی با تأکید بر اینکه سودی که در دولت گذشته بابت سهام عدالت به عده‌ای از شهروندان پرداخت شده غیرقانونی بوده، می‌گوید به هیچ عنوان سودی بابت سهام عدالت به شهروندان پرداخت نخواهد شد، بلکه تنها در پایان سال ۱۳۹۵ بابت مقدار آزادسازی این سهام تعیین تکلیف می‌شود.

در اوایل آذر ۱۳۹۵ سازمان خصوصی‌سازی اعلام کرد که بعد از ده سال، تکلیف سهام عدالت در سال آینده روشن می‌شود و از پایان سال آینده سود سهام عدالت به دارندگان آن پرداخت خواهد شد. رییس سازمان خصوصی‌سازی گفت که «از نظر ما طرح سهام عدالت به انتهای خود رسیده است و منتظریم با پایان یافتن مجامع، شرکت‌های سرمایه پذیر حساب‌هایشان را ببندند.»

او در عین حال تأکید کرده که هنوز «ابهام‌های مختصری درباره شناسایی مشمولان، سبد سهام، سازو کارهای ساماندهی آن برای آزادسازی سهام عدالت وجود دارد.» برای حل این مشکل، دولت لایحه تهیه کرده است و قرار است آن را به مجلس بفرستد و پس از آن «تکلیف سهام عدالت روشن‌تر می‌شود.

سود سهام عدالت کی پرداخت می‌شود؟

حسین قربان‌زاده، رییس سازمان خصوصی‌سازی درباره آزادسازی سهام وثیقه گفت: در شورای عالی اصل ۴۴ در ماه گذشته با دستوری که از سوی رییس‌جمهور ابلاغ شد که شرکت‌هایی که در لیست واگذاری هستند سهام آنها آزاد شود و ظرف یک ماه باید این کار را انجام شود و اگر این کار صورت نگیرد این اجازه به وزارت اقتصاد داده شده است که از محل سایر سهام در لیست واگذاری آنها جایگزین شوند.

این سود بعد از افزایش سرمایه‌ای که شرکت‌های غیربورسی می‌دهند به حساب سهامداران واریز می‌شود. طبق موضوع بند ۵ مصوبه شورای عالی بورس، افزایش سرمایه این شرکت‌ها در کارگروه سهام عدالت قرار دارد است و در این کارگروه شرکت به شرکت مستقلا مطرح و افزایش سرمایه آنها به تصویب می‌رسد از محل سود کم شده و مابقی واریز می‌شود.خصوصی با توجه به اینکه سود امسال هم در حال جمع‌آوری است با آن ترکیب خواهد شد و با سود سهام عدالت پرداخت می‌شود. امسال با تدبیری که وزیر اقتصاد و شورای عالی بورس داشتند در دو مرحله سود سهام عدالت واریز می‌شود که پیش‌بینی می‌شود ارقام آن دو برابر سال گذشته باشد.

سهام عدالت متوفیان به کجا رسید!

حمیدرضا دانش کاظمی، عضو شورای عالی بورس به وجود موارد متعدد در زمینه تعیین تکلیف سهام عدالت متوفیان تاکید کرد و گفت: وراث باید درخواست خود را اعلام و برگه انحصار به وراثت را در اختیار داشته باشند. فرآیند سهام عدالت متوفیان از سال‌ها قبل بلاتکلیف مانده و مشکل اصلی این است که حتی شاید وراث هم فوت کرده باشند. در ایران با ادیان و مذاهب مختلفی روبرو هستیم و اینگونه نیست رفتار وراثتی کشور درخصوص مذهب شیعه با فرد مسیحی و زرتشتی یکسان باشد.

عضو شورای عالی بورس ادامه داد: اینکه چگونه بتوان سهام عدالت و سود این سهام را به دست وارث اصلی برسانیم، خود دارای یک فرآیند حقوقی است که باید آنها را طی کنیم.

از سوی دیگر طبق دستور رهبر معظم به قوه‌ قضاییه، نباید هزینه ویژه‌ای برای امور سهام عدالت از سوی سهامداران پرداخت شود.

پس از تصمیمات اتخاذ شده از سوی شورای عالی بورس در نهایت مصوب شد تا دفاتر خدمات الکترونیک قضایی امکانی را فراهم کند که سهامداران بتوانند از طریق برگه انحصار وراثت، فرمی را به‌صورت رایگان از طریق سامانه‌ای که به شرکت سپرده‌گذاری مرکزی متصل است، پر کنند.

وی اعلام کرد که با توجه به چنین اقدامی، وراث متوفیان سهام عدالت و نیز سهامی که باید به آنها اختصاص یابد؛ مشخص است. دفاتر خدمات الکترونیک قضایی باید به گونه‌ای این امر را پیاده‌سازی کنند که شرکت سپرده‌گذاری مرکزی بتواند آن را بررسی و اقدامات لازم را انجام دهد.

حمیدرضا دانش کاظمی اظهار کرد: از سود سهام سال‌های گذشته فرد متوفی که در شرکت سپرده‌گذاری مرکزی قرار دارد، هزینه انتقال به مبلغ کمتر از ۶٠هزار تومان کسر می‌شود و باقی منابع به همراه سهام و سودها به وراث منتقل خواهد شد.

این مصوبه در شورای عالی بورس تصویب و در اختیار قوه قضاییه و شرکت سپرده‌گذاری مرکزی داده شد تا این فضا عملیاتی شود. مربوط به این طرح به سرعت در حال انجام است، اما تعیین دقیق زمان اجرای آن اصلا کار ساده‌ای نیست.

این عضو شورای عالی بورس تاکید کرد: وراث باید به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کنند و در آنجا تقاضای دریافت سهام داشته باشند، پس از آن شرکت سپرده‌گذاری به‌صورت خودکار سود و اصل سهام را در اختیار وراث قرار می‌دهد. این موضوع باید قابل توجه باشد که تعیین تکلیف سهام عدالت متوفیان، نیازمند انحصار وراثت از طریق قوه قضاییه است زیرا نوع احکام مذهبی نسبت به سهام و مایملک باید متفاوت باشد.

از سوی دیگر عسگر توکلی درباره تعیین تکلیف سهام عدالت فوت‌شدگان اظهار داشت: وراث این سهامداران پس از طی مراحل قضایی و حصر وراثت باید برای تعیین تکلیف اقدام کنند و در آخرین جلسه شورای عالی بورس برای جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی، انتقال و تقسیم حق سهام تدابیری اتخاذ شده است.

در حال حاضر هنوز خدماتی بابت تعیین تکلیف سهام عدالت فوت‌شدگان در دفاتر خدمات الکترونیک و قضایی ارایه نمی‌شود و جزییات آن به زودی اعلام می‌شود.

وی با بیان اینکه دو مرکز به صورت غیرقانونی در شهرستان قائمشهر اقدام به ارایه خدمات سهام عدالت می‌کنند، گفت: متاسفانه در این مراکز بین ۷۰ تا ۱۲۰ هزار تومان از مردم برای سهام عدالت وجه دریافت می‌شود که اقدام آنها غیرقانونی است.

توکلی خواستار رسیدگی مسوولان و متولیان امر به پرونده دو مرکز اشاره شده در شهرستان قائمشهر شد و درباره عضویت اعضای جدید سهام عدالت گفت: برای عضویت چهار میلیون و۶۰۰ هزار سهامدار جدیدی در مرحله اول تامین اعتبار شده است. درباره سایر جاماندگان نیز قرار است جلساتی با وزیر تعاون داشته باشیم زیرا طبق قانون فقط به شش دهک جامعه می‌توان سهام عدالت ارایه کرد