داروی معروف به داروی «شب امتحان» یا داروی محرک متیل‌فنیدات یا همان «ریتالین» که در دسته محرک‌ها قرار دارد؛ دارویی است که طی چند سال گذشته متخصصان نسبت به مصرف خودسرانه آن هشدار داده‌اند به طوریکه در سال ۱۳۹۹ رئیس اداره مشاوره دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی گفته بود که عده ای ریتالین را به غلط ماده بی ضرر و بی خطری تصور می‌کنند درحالی که مصرف آن، اعتیادآور است.

فرزانه سهرابی، معاون اجتماعی موسسه کادراس نیز در این باره با بیان اینکه «مُحرک»‌ها یک دسته از داروهایی هستند که فعالیت مغز را افزایش می‌دهند، اظهار کرد: اما پیش از آن که این محرک‌ها مورد سوء مصرف قرار گیرند و اعتیاد به آن‌ها آشکار شود، به لحاظ تاریخی برای درمان آسم، چاقی مفرط، اختلالات عصبی و انواع بیماری‌های دیگر مورد استفاده قرار می‌گرفتند. عموماً محرک‌ها و به عبارتی «انگیزنده‌ها» ترکیبات شیمیایی هستند که باعث تحریک سیستم اعصاب مرکزی و همچنین اعصاب محیطی می‌شوند.

بنا بر اظهارات سهرابی، تعدادی از نام‌های تجاری داروهای مُحرک تجویزی عبارت‌ از آدرال، ریتالین، وی وانس، کانسرتا، دِسوکسین، دیدرکس، رِسِد، دِسِکدراین، پروسنترآ، دِکستروستات، مِتیلین، دیترانا، فوکالین، ساپرنزا، ادیپکس-پ، نوویگیل، بونتریل است، انواع محرک‌های شیمیایی از قبیل مِت آمفتامین، اِکستازی و… در محیط آزمایشگاه یا به طور صنعتی جمع‌آوری و تولید می‌شوند.

اما از آنجایی که اغلب این داروها به صورت قرص و کپسول و گاهاً در بسته‌بندی‌های حبابی شکل یا بطری‌های قرص عرضه می‌شود، معاون اجتماعی موسسه کادراس در گفت‌وگو با ایسنا، اظهار کرد که به لحاظ پزشکی، داروهای مُحرک در حال حاضر تنها برای شرایط درمانی تعدادی از بیماران از جمله بیماری‌های حمله خواب، اختلال کم توجهی – بیش فعالی (ADHD) و درمان کوتاه مدت چاقی مفرط تجویز می‌شود، این درحالیست که «برخی از دانش‌آموزان و دانشجویان شایعاتی درباره داروهای محرک تجویزی شنیده‌اند که این داروها به لحاظ علمی می‌تواند به آن ها در تمرکز حواس و عملکرد بهتر آن کمک کند» گاهاً به این داروها «قرص‌های شب امتحان» نیز گفته می‌شود. این افراد تحت تأثیر این اشتباه هستند که چون این داروها به دستور پزشک تجویز می‌شوند لذا این داروها سالم یا ایمن‌تر از مواد غیرقانونی هستند، در حالی که مصرف خودسرانه این داروها عواقب جدی برای فرد مصرف‌کننده دارد و ضمناً این داروها برای افرادی که به آن‌ها تجویز نشده است، بسیار خطرناک و زیان‌آور است.

سهرابی همچنین ضمن تشریح عوارض مصرف خودسرانه محرک‌ها گفت که محرک‌ها تعداد پیام‌رسان‌های عصبی آلی طبیعی مغز را افزایش می‌دهند که به آن‌ها «نوراپی نفرین» و «دوپامین» در مغز می‌گویند. با افزایش تعداد این پیام‌رسان‌های عصبی به ترتیب فشار خون و ضربان قلب، گلوکز خون و سپس تنفس فرد بالا رفته و همچنین انقباض رگ‌های خونی را به همراه دارد که این اتفاق می‌تواند به تپش سریع یا نامنظم قلب، دیوانگی، ترس، جنون، پارانویا و نارسایی قلبی منجر شود. همچنین این داروها دارای پتانسیلی هستند که ممکن است نارسایی قلبی عروقی (حمله قلبی) یا تشنج‌های مرگباری را به وجود آورند. محرک‌ها می توانند اعتیادآور باشند؛ به عبارتی فرد مصرف‌کننده پس از مدتی مصرف، مجبور به مصرف مجدد آن خواهد شد.

رایج‌ترین این داروهای محرک، ریتالین با نام تجاری مِتیل فنیدات است که دارویی که برای کودکان، نوجوانان و بزرگسالانی که دارای فعالیت زیاد غیرطبیعی هستند یا با اختلال کم توجهی-بیش فعالی(ADHD) مواجه‌اند، تجویز می‌شود. به اذعان سهرابی، این ماده سیستم مرکزی عصبی را تحریک می‌کند و اثرات مشابهی با سایر محرک‌ها اما از آمفتامین اثری کمتر و قوی‌تر از کافئین دارد. اصطلاح رایج برای ریتالین، «آناناس» است.

معاون اجتماعی موسسه کادراس ادامه داد: در واقع، ریتالین از ترکیبات مشابه آمفتامین‌ها است، که برای درمان افسردگی، نشانه‌های نارکولپسی (اختلال حمله خواب) و برخی از مبتلایان به بیش فعالی مقاوم به درمان، تجویز می‌شود.

وی با اشاره به اینکه ریتالین تأثیر بسیار آرام‌بخشی بر کودکان بیش فعال و اثر ویژه‌ای بر آن‌هایی که دچار اختلال کم‌توجهی-بیش فعالی هستند، دارد، خاطرنشان کرد: این دارو زمانی که به عنوان یک داروی تجویزی مصرف می‌شود، ارزشمند محسوب می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد افرادی که دچار اختلال کم‌توجهی-بیش فعالی هستند در دزهای تجویز شده به وسیله پزشک به داروهای محرک معتاد نمی‌شوند، اما ریتالین و سایر داروهای محرک، به دلیل خواص محرک بودن آن‌ها، به وسیله برخی افرادی که به آنها تجویز نشده، مورد سوء استفاده قرار می‌گیرد.

ریتالین به شکل یک قرص و به صورت خوراکی مصرف می‌شود. افرادی که دچار سوء مصرف این دارو شده‌اند، قرص را نصف کرده و آن را استنشاق یا تزریق می‌کنند، این درحالیست که به گفته این پژوهشگر متأسفانه، بعضی دانشجویان و دانش‌آموزان شنیده‌اند که ریتالین می‌تواند به تمرکز حواس آن‌ها کمک کرد و به لحاظ علمی پیشرفت کنند که این دارو به عنوان «داروی مطالعه» می‌شناسند. بسیاری از نوجوانان و جوانان تحت تصور این اشتباه قرار می‌گیرند که داروهای محرک تجویزی مانند ریتالین به دلیل این که پزشک دستور تجویز آن‌ها را می‌دهد، بی‌خطر یا سالم‌تر از «داروهای غیرقانونی» هستند؛ درحالیکه اینگونه نیست.

او در همین راستا صرف محرک‌های تجویزی برای هرکسی که به او تجویز نشده را بسیار خطرناک دانست و افزود: عوارض کوتاه مدت مصرف آن، عصبانیت و بی‌خوابی، از دست دادن اشتها، تهوع و استفراغ، سرگیجه، دلتنگی، سردرد، تغییرات ضربان قلب و فشار خون (گاهی اوقات افسردگی)، جوش پوستی و خارش پوست، درد شکمی، کاهش وزن و مشکلات گوارشی، عارضه روان پریشی، وابستگی به مواد مخدر و افسردگی شدید پس از ترک را می‌تواند به همراه داشته باشد.

وی گفت: مصرف محرک‌ها با دزهای بالا منجر به کاهش اشتها (ممکن است منجر به سوء تغذیه جدی شود) لرزش و تحریک عضلانی، تب، تشنج، سردرد، تنفس و ضربان قلب نامنظم ( که می‌تواند برای فرد خطرآفرین باشد)، اضطراب، بی‌حوصلگی، پارانویا، توهم، هذیان، تکرار بیش از حد حرکات بدنی و احساس شک و کرم‌هایی در زیر پوست می‌شود.

در این راستا سهرابی ضمن هشدار و توصیه‌های ضروری نسبت به مصرف ریتالین عنوان کرد: با توجه به اینکه در سنین نوجوانی باید مراقب مصرف این دارو باشیم، این کار حتما باید زیرنظر پزشک با کنترل والدین در موارد خاص انجام شود. لازم است بدانید هر دارویی در صورتی که تحت‌نظر پزشک و برای درمان اختلالی خاص مصرف نشود، امکان دارد اعتیاد و سوءمصرف ایجاد کند. ریتالین هم همین‌گونه است و در صورتی که نوجوان یا فرد بزرگسالی آن را به مقدار زیاد روزانه مصرف کند، حتما دچار سوءمصرف می‌شود و در مواردی اعتیاد به آن هم ممکن است اتفاق بیفتد.

منصور براتی، معاون پژوهشی موسسه کادراس نیز به تازگی درباره مصرف «ریتالین» که به نام «قرص شب امتحان» نیز در جامعه مشهور است هشدار داد و به ایسنا گفت: از این دارو برای درمان افراد مبتلا به بیش‌ فعالی، کم‌توجهی، عصبانیت همراه با بی‌قراری، اضطراب، فشار خون بالا و دارای افسردگی استفاده می‌شود. با این حال این قرص پیش از برگزاری آزمون‌، اجراهای هنری و هرگونه فعالیتی که نیاز به دقت بالا و حافظه قوی دارد توسط برخی افراد مورد استفاده قرار می‌گیرد. ریتالین به عنوان مهارگر قوی بازجذب دوپامین و به میزان کم‌تری نوراپی‌نفرین در دستگاه عصبی مرکزی عمل می‌کند. به نظر می‌رسد نقص فعالیت این دو آمین پیام‌رسان یعنی دوپامین و اپی‌نفرین از علل بروز سندرم اختلال کم‌توجهی و بیش‌فعالی در کودکان و بزرگسالان باشد، متیل‌فنیدات با افزایش فعالیت این دو آمین عصبی در بهبود نشانگان این بیماری مؤثر است.

براتی با اشاره به اینکه مصرف این دارو بدون تجویز پزشک، موجب ایجاد اختلالات جدی در سیستم عصبی فرد می‌شود، تاکید کرد: با وجود این که جامعه پزشکی گزارشی در خصوص اعتیادآور بودن این قرص منتشر نکرده است، اما نوعی وابستگی روانی یا عادت رفتاری می‌تواند فرد را دچار مصرف مداوم این مواد کند. این دارو اگر بدون تجویز پزشک مورد مصرف قرار بگیرد و سپس قطع شود دارای عوارضی همچون حالت تهوع، سرگیجه، فشار خون، بی‌خوابی، عصبانیت، دل درد، کاهش وزن، مشکلات گوارشی، افسردگی شدید و جوش پوستی است و اگر به شکل افراطی مصرف شود می‌تواند دارای عوارضی همچون توهم زدن، تشنج یا تپش قلب نیز باشد.