انتخابات دور پنجم خبرگان رهبری در شرایطی برگزار شد که فضای عمومی جامعه برآمده از تحولات مرتبط با انتخابات سال ۹۲ و پیروزی اعتدالگرایان، نوع خاصی از شور و نشاط عمومی را تجربه می‌کرد. در این برهه آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی به عنوان چهره‌ای که توانسته بود همراه با سید محمد خاتمی در انتخابات ریاست‌جمهوری یازدهم، جریانات میانه‌رو و اصلاح‌طلب را به سمت اتحاد استراتژیک رهنمون سازد، تلاش می‌کرد، روند ایجاد اتحاد را برای مجلس خبرگان پنجم هم اجرایی کند.

۳ ضلع اصلی اثرگذار در انتخابات دور پنجم شامل جریاناتی، چون «جامعه مدرسین حوزه علمیه»، «جامعه روحانیت مبارز» و نهایتا لیستی با عنوان «یاران اعتدال» (لیست آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی) بودند. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم مانند همیشه لیست‌هایی در سراسر کشور معرفی کرده بود؛ اما نحوه کنشگری جامعه روحانیت مبارز با سال‌های قبل تفاوت‌هایی کرده بود. این طیف برای نخستین‌بار، لیستی متفاوت از جامعه مدرسین به مردم معرفی کرد. هر چند تفاوت این ۲ لیست در سراسر کشور تنها در ۸ کاندیدا بود، اما بسیاری معتقدند که حضور این ۸ نفر زمینه شکل‌گیری یک تفاوت بزرگ در انتخابات خبرگان بودند.

آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی برای نخستین‌بار به جای حضور در لیست جامعتین در لیستی با عنوان «یاران اعتدال» حضور داشت؛ در کنار آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، اسامی دیگری، چون حسن روحانی که در آن زمان ردای ریاست‌جمهوری را بر تن کرده بود، قرار داشت. در لیست تهران یاران اعتدال چهره‌هایی، چون آیت‌الله اعرافی رییس حوزه «جامعه المصطفی العالمیه قم»، آیت‌الله بطحایی، آیت‌الله موحدی‌کرمانی امام‌جمعه موقت تهران، آیت‌الله محمد تسخیری، آیت‌الله دری‌نجف‌آبادی امام‌جمعه و نماینده، ولی فقیه در استان مرکزی و… قرار داشتند.

هر چند برخی از این اسامی در لیست جامعتین هم حضور داشتند، اما یاران اعتدال تلاش می‌کرد جمعی از روحانیونی که دیدگاه‌های اعتدالی را مدنظر قرار داده بودند، کنار هم قرار دهد. هر چند رسانه‌های اصولگرا تلاش می‌کردند تلاش‌های آیت‌الله در انتخابات خبرگان را با برچسب‌هایی، چون دو دستگی و انشقاق بنوازند، اما در ادامه مشخص شد که این لیست از ظرفیت‌های ویژه‌ای برای اثرگذاری در انتخابات برخوردار است. لیست هاشمی‌رفسنجانی در انتخابات خبرگان رهبری، نهایتا موفق شد ۲۰ صندلی از کرسی‌های خبرگان را به دست آورد و برای نخستین‌بار جریان سومی را در خبرگان رهبری شکل دهد.

ردپای ردصلاحیت‌ها در خبرگان رهبری

۲۱ بهمن ماه ۹۴ بود که برخی رسانه‌ها از ردصلاحیت نوه بنیانگذار جمهوری اسلامی در خبرگان رهبری خبر دادند. خبرگزاری ایلنا در این زمینه نوشت: «شورای نگهبان با حضور سید حسن خمینی برای حضور در انتخابات مجلس خبرگان رهبری مخالفت کرد.»

همزمان کانال تلگرامی سید حسن خمینی درباره دلایل شورای نگهبان برای عدم احراز صلاحیت یادگار امام نوشت: یکی از نزدیکان بیت امام (ره) رسما عدم احراز صلاحیت سید حسن خمینی از سوی شورای محترم نگهبان جهت شرکت در پنجمین انتخابات خبرگان رهبری را اعلام و دلایل عدم احراز صلاحیت اعلامی از سوی آن نهاد را استناد به بند «ب» ماده ۳ قانون اعلام کرد: «اجتهاد در حدی که قدرت استنباط بعضی مسائل فقهی را داشته باشد و بتواند، ولی فقیه واجد شرایط رهبری را تشخیص دهد، احراز نگردید.» در ادامه دلیل ردصلاحیت سید حسن خمینی عدم حضور او در امتحان اجتهاد عنوان شده بود، اما رسانه‌های اصلاح‌طلب به این استدلال واکنش نشان داده و نوشتند: «در حالی شرکت نکردن نوه بنیانگذار جمهوری اسلامی در امتحان اجتهاد دلیل این ردصلاحیت عنوان می‌شود که تعداد دیگری از نامزدهای حضور در این انتخابات بدون شرکت در امتحان صلاحیت‌شان تایید شده است. ده‌ها مرجع و عالم و فقیه به اجتهاد نوه بنیانگذار انقلاب شهادت داده و صلاحیت سیدحسن خمینی را محرز دانسته بودند.»

یادگار امام (ره) درباره اعتراض به ردصلاحیت خود گفته بود: «بر حسب قانون امکان اعتراض وجود دارد، ولی جدا معتقدم که در این میان نکته نامعلوم و مبهمی وجود ندارد و بنده هم فردی ناشناخته نیستم که اعضای محترم با بررسی مجدد بتوانند هویت یا سندی را به دست آورند، لذا تلقی اینجانب آن نیست که شکایت مسیری جدید را بگشاید و لذا بر آن باورم که اگر آقایان نتوانستند از شهادت مراجع و علما و درس‌ها و نوشته‌ها به احراز برسند، بعید است بتوانند در آینده نیز به چنین مهمی دست یابند؛ اما تنها با توجه به درخواست عمومی مردم و برخی بزرگان حوزه و سیاست به این امر اقدام می‌کنم. شایعاتی مطرح شد که از اینجانب برای مصاحبه‌های علمی – جدای از امتحان معهود- دعوت شده است که لازم است به اطلاع عموم برسانم که این مطلب کاملا خلاف واقع است و هیچ‌گاه هیچ کس به هیچ نوع از اینجانب جهت مذاکره یا مصاحبه یا طریقه‌ای که به کشف علمیت بینجامد، دعوت نکرده است.» به رغم همه درخواست‌ها در ادامه تغییری در احراز صلاحیت سید حسن خمینی ایجاد نشد تا انتخابات دور پنجم خبرگان بدون حضور نوه بنیانگذار جمهوری اسلامی برگزار شود.

واکنش آیت‌الله به مهم‌ترین ردصلاحیت

آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام در واکنش به این ردصلاحیت با بیان اینکه «هر آنچه داریم از امام داریم»، گفت: همه باید به امام (ره) و بیت ایشان خود را بدهکار حساب کنیم، بدهکارها هدیه خوبی در مقدمه انتخابات به بیت امام ندادند.

آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی در مراسمی که به مناسبت فرا رسیدن دهه فجر و ورود امام به کشور در ترمینال شماره یک فرودگاه مهرآباد برگزار شد، اظهار کرد: «صلاحیت شخصیتی که اشبه به جدش امام خمینی است را قبول نمی‌کنید؛ شما صلاحیت خود را از کجا آورده‌اید؟ چه کسی به شما اجازه داده است که قضاوت کنید؟ چه کسی به شما اجازه داد که یکجا بنشینید و داوری کنید؟ برای مجلس و دولت و جاهای دیگر و اختیارات را در دست بگیرید؟ چه کسی اجازه داد که اسلحه برای شما باشد و تریبون‌ها برای شما باشد؟ چه کسی اجازه داد که تربیون‌های نماز برای شما باشد و صداوسیما برای شما باشد؟ چه کسی به شما این‌ها را داد؟ اگر امام خمینی و نهضت ایشان و اراده عمومی مردم نبود هیچ کدام از این‌ها نبودند. زمانی که باید همه به هم تبریک بگوییم هدیه بدی به بیت امام دادید.» این اظهارات واکنش‌های تندی در محافل اصولگرایی داشت و دامنه انتقاد از آیت الله را وسیع‌تر ساخت.

آیا آیت‌الله جانشینی خواهد داشت؟

اما بسیاری از تحلیلگران سیاسی به دنبال رمزگشایی از این موضوع هستند که آیا مسیری که آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در انتخابات خبرگان شکل داده بود در ادامه امکان تداوم را خواهد داشت یا نه؟ برخی اسامی مانند حسن روحانی در این میان مطرح می‌شود تا بتواند علمای معتدل را ذیل یک خیمه واحد شکل دهد. سید حسن خمینی نام مهم دیگری است که گروهی از تحلیلگران حضور او در انتخابات دور ششم مجلس خبرگان را در صورت بلامانع اعلان شدن، اثرگذار ارزیابی می‌کنند. اما در میان برخی تلاش‌ها برای شکل‌دهی به خیمه اعتدالگرایان در خبرگان، اخباری هم درباره تداوم پروژه خالص‌سازی در انتخابات مجلس خبرگان شنیده می‌شود که باعث بروز برخی واکنش‌ها شده است. نخستین‌بار این علی لاریجانی بود که برای تحلیل تصمیمات طیف‌های رادیکال جناح راست از خالص‌سازی استفاده کرد تا تصویری از تلاش‌هایی ارایه کند که طیف‌های تندروی اصولگرا، قرار است در بزنگاه‌های انتخاباتی پیش رو از آن بهره‌برداری کنند. لاریجانی زمانی از این واژه استفاده کرد که قصد داشت در بیانیه از عدم حضور خود در انتخابات پرده‌برداری کند.

اما به نظر می‌رسد طیف‌های رادیکال اصولگرا به دنبال ایده خالص‌سازی در انتخابات مجلس خبرگان هم هستند. بر اساس برخی زمزمه‌ها عنوان شده که جبهه پایداری به دنبال ایجاد لیستی از افراد مورد نظر خود برای مجلس خبرگان هم هستند. محمد مهاجری، فعال اصولگرا در این زمینه می‌نویسد: «گفته می‌شود تاکنون نام آقایان کاظم صدیقی و احمد پناهیان به عنوان نامزدهای قطعی این جریان در تهران مطرح شده است. یکی از شروط اصلی کاندیداهای خبرگان، اجتهاد است که هنوز مشخص نیست دو فرد یاد شده آن را احراز می‌کنند یا نه.» باید دید سرانجام رایزنی‌ها در انتخابات مجلس خبرگان چه سرانجامی خواهد داشت، آیا قرار است لیست جبهه پایداری جایگزین لیست یاران اعتدال شود؟ یا اینکه خبرگان ششم با حضور ۴ جریان (۲ جامعتین، لیست اعتدال و لیست پایداری) به ایستگاه انتخابات می‌رسد