مکه در آینه چشم زائر امروزی

عصرخبر به نقل از سرویس فرهنگی «فردا»: این نوشتار بخش دوم نوشتاری است که به صورت گذرا نگاهی به دو شهر مدینه و مکه می‌افکند.  مدینه  مورد بحث قرار گرفت. این نوشته مکه را از دریچه چشم زائر امروزی مورد مطالعه قرار می‌دهد و به اختصار مهم‌ترین نقطه‌هایی که زائر حرم الهی به دیدار آن می‌رود ترسیم می‌کند، هر چند نویسنده اذعان دارد که در باره این شهر و مسجد الحرام به فراوانی گفته و نوشته شده است.
شهر مکه و به ویژه مسجد الحرام آن در دوره‌های اخیر دگرگونی‌های زیادی به خود دیده و می‌بیند، به گونه‌ای که نمادها، معماری‌ها و فضاهای خاطره‌انگیز آن به سرعت در حال تغییر است، اما باز آن چه هم چنان چشم‌ها را خیره می‌کند و دل‌ها را به لرزه در می‌آورد، بنای ساده و بی‌آلایش کعبه است که هم چنان چهره تاریخی خود را حفظ کرده و میان مسلمان امروزی و همه موحدان پیشین پیوند برقرار می‌کند و زائر حرم خود را، به دنیای بزرگ یگانه‌پرستی می‌کشاند.
در مکه، که نقطه نقطه آن تاریخ و خاطره است، دیدن چند مکان مهم برای زائر امروزی میسر و به اختصار در باره آن سخن گفته می‌شود:
 
۱- مسجد الحرام

زائر حرم الهی پس از احرام در مسجد شجره که در مرز شهر مدینه و سرزمین مکه قرار دارد (در آخر شهر مدینه) تابع شرایطی به سوی مکه حرکت می‌کند تا اعمال عبادی و مناسک شرعی را به جای آورد. او پس از آمادگی وارد مسجد الحرام می‌شود تا طواف خود را که هفت دور گشتن به دور خانه خدا است، به جای آورد. مسجد الحرام در نگاه اولیه بنایی با چشم‌انداز سنتی و زیباست که طراحی هنری بناهای قرار گرفته در اطراف مطاف (منطقه اطراف کعبه که حاجیان در آن طواف را انجام می‌دهند و از اطراف خود نزدیک به دو متر پایین‌تر است) ذهن هر کسی را با عالم معنا پیوند می‌زند. این که در این مکان چه رازی وجود دارد که با همه سادگی‌اش آدمی را متوجه معنویت تجربه نشده‌ای می‌کند به آسانی قابل بیان نیست و شاید این راز از حکمت الهی خبر می‌دهد که چگونه خانه خود را آرام‌بخش دل‌ها و جهت‌دهنده اذهان به سوی آسمان قرار داده است؛ همان گونه که حضرت ابراهیم از خدا خواسته بود تا این سرزمین بی آب و علف را مورد توجه آدمیان قرار دهید به گونه‌ای که دلشان هوای آن جا را کند و به واقع نیز چنین است. زائر حرم قدسی چون به این مکان وارد می‌شود و تا چشمش به خانه ساده و بی پیرایه کعبه می‌افتد ناخود آگاه بر زمین می‌افتد و اشک‌ریزان سجده شکر به جای می‌آورد و این عمل البته قبل‌ترها توسط ایرانیان انجام می‌شد یا لااقل ایرانی‌ها بیشتر از دیگر ابراز خضوع و خشوع می‌کردند، اما امروزه این سنت معنوی آن چنان فراگیر شده که گویی خود از مناسک حج و عمره است.
مسجد الحرام با همه سادگی‌اش، تاریخی دیرینه دارد؛ کعبه با چهار گوشه مهمش که به ارکان اربعه، یعنی رکن حجر الاسود، رکن عراقی، رکن شامی (این دو رکن در طرف حجر اسماعیل قرار دارند) و رکن یمانی که بوسه‌گاه نبی مکرم اسلام(ص) و دیگر شخصیت‌های بزرگ معصوم و صحابه است، شهرت دارد، خاطره ابراهیم، اسماعیل و هاجر و پیش‌تر از آنان از حضرت آدم و حوا داستان‌هایی را با خود دارد و در ادوار بعدی که آکنده از جریانات مهم است، به ویژه در عهد اسلامی که یادآور سیره پر فراز و نشیب رسول اعظم است. هم چنین حجر اسماعیل در آن جاست که برابر روایات اسلامی نماز گزاردن در آن از اهمیت بالایی برخوردار است، همان جایی که در بین ایرانیان، به «زیر ناودان طلا» شناخته شده است. در این مکان، برابر دسته‌ای از روایات، شماری از پیامبران مدفونند و هم چنین قبر اسماعیل و مادرش هاجر در آن قرار دارد. مقام ابراهیم، جایگاهی که ابراهیم پیامبر بر آن پای نهاد تا دیواره کعبه را بالا ببرد، و چاه زمزم که البته امروزه به کناره مطاف هدایت شده از دیگر آثار ارزشمند این مسجدند، مسجدی که در طول تاریخ بارها و بارها مورد بازسازی و تعمیر و معماری واقع شده و تا سال اخیر، هنر عهد ممالیک و عثمانی را با خود داشته و هم اکنون برای توسعه و گسترش فضای طواف و عبادات وضع جدیدی را تجربه می‌کند و بر زائران معلوم نیست که چه خواهد شد، اما روشن است که حال و هوای سابق خود را از دست خواهد داد و امید است که فضای جدید هم چنان بتواند در ایجاد پیوند معنوی با میراث اسلامی کارآمد باشد.
 
۲- مسعی
حد فاصل دو کوه صفا و مروه که زائر حرم الهی برای انجام مراسم عبادی باید این فاصله را با آداب خاصی، هفت بار طی کند. این مسیر که امروزه مسطح و با سنگ زیبایی فرش شده و با سقف چشم‌نوازی پوشیده شده، در روزگار کهن چنین نبوده است و حاجی می‌بایست در سنگلاخ و زیر آفتاب این عمل را انجام می‌داد تا سنت هاجر را در کسب مایه حیات، آب، دنبال نماید. به راستی در کدام فرهنگ می‌توان عمل زنی را در به دست آوردن آب، این چنین مقدس دید که هر حاجی حرم الهی موظف به الگوگیری از آن و خودهمانندسازی با آن باشد؟ سعی بین صفا و مروه، با همه مشقت‌هایش، آرامش‌بخش است و تلاش‌آفرین و اگر آدمی اندکی با تأمل گام بردارد، گویی دغدغه‌های هاجر را به چشم درونش می‌بیند و صدای نفس‌هایش را با گوش جان می‌شنود و با احساس هم‌دلانه‌ای به سوی ملکوت پرواز می‌کند و واقعا حس می‌کند که گویی خداوند، همان‌گونه که برای رفع تشنگی اسماعیل، زمزم را نمودار کرد و بدین گونه پاداش هاجر را داد، نیاز بندگانش را برطرف می‌سازد و زمزمی در زندگیشان جاری می‌سازد. در کنار صفا، خانه ارقم بن ابی ارقم بود؛ محلی که رسول خدا اولین گردهم‌آیی‌های کوچک خود را در آن انجام می‌داد و نیز خانه ام هانی که برابر برخی از روایات، سفر آسمانی آن حضرت (معراج) از آن جا انجام شد. و البته اثری از آن امروزه وجود ندارد.
 
۳- کوه ابوقبیس
در بیرون مسعی و در امتداد ضلع حجر الاسود (جنوب شرقی مسجد الحرام) کوهی در قدیم وجود داشته که به زعم عربان پیش از اسلام نگه دارنده خانه خدا و پس از اسلام نیز هم چنان از اهمیت و قداست برخوردار بود. این کوه که پیامبراسلام(ص) دعوت رسمی و علنی خویش را در سال سوم بعثت از فراز آن پیش گرفت، در همیشه تاریخ اسلام مورد احترام مسلمانان قرار داشت، هر چند امروزه تنها کاخ ملک فهد بر فراز آن خودنمایی می‌کند، اما لااقل مثل دیگر کوه‌های تاریخی اطراف مسجد، به انگیزه عمران و آبادی یا توسعه، از بنیان برداشته نشد. زایران چون به مکه می‌روند، در کنار این کوه، خاطره‌هایی را بازگو می‌کنند، چنان که در نزدیکی آن، از محل ولادت پیامبر(ص) که به جای آن کتابخانه متروکه مکه مکرمه قرار دارد، محل زندگی آن حضرت و و دیگر بزرگان مثبت و منفی روایات و گزارش‌هایی را به یاد می‌آورند و نیز شعب ابی طالب، دره‌ای که پیامبر و بنی هاشم سه سال (از سال ۷ تا ده بعثت) را در آن با سختی و رنج، اما با استقامت و بردباری پشت سر گذاشتند و با کوتاه آمدن مشرکان از تصمیمات خویش، مجدد به میان مردم بازگشتند. از این نقطه البته چیزی که نشان از قدمت تاریخی باشد وجود ندارد، ولی خاطره‌های آن هم چنان مایه پیوند معنوی میان مسلمان امروزی با مسلمانان اولیه است.
 
۴- جبل النور
در اطراف مکه (شمال شرق مسجد الحرام)، کوه بلندی قرار دارد که در گذشته از فراز آن مسجد الحرام به خوبی پیدا بود، گر چه امروزه به سبب ساختمان‌های بلند، به خصوص بنای بزرگ برج ملک عبدالعزیز که بین ایرانی‌ها به برج ساعت شهرت دارد و وجودش در کنار کعبه پرسش‌برانگیز و مایه شگفتی است، نمی‌توان به آسانی گلدسته‌های مسجد الحرام را دید، اما در عین حال نور و نورانیت کعبه دیدنی است. این کوه یاد آور آغاز پیامبری پیامبر اسلام است، چون از بالای همین کوه و غار حراء که بر نزدیک قله آن قرار دارد، وحی الهی بر آن حضرت نازل شد و بعثتش آغاز شد. در این غار بود که فرشته الهی، جبرئیل فرمان خداوند را برای پیامبر(ص) آورد: اقرأ باسم ربک الذی خلق، خلق الانسان من علق و ….برخی از زائران این همت را دارند تا برفراز کوه بروند و از نزدیک، فضای معنوی آن نقطه را تنفس کنند و امروزه زائران ترکیه به مثابه یکی از سنت‌های مهم به آن می‌نگرند و گاه به صورت کاروانی، با همه سختی‌ها، از این کوه بالا می‌روند تا در محل نیایش رسول خدا، دمی نیایش کنند، سنتی که باز توسط شیعیان ایران بناگذاری شد.
 
۵- کوه ثور
کوهی دیگر در اطراف مکه (جنوب شرقی مسجد الحرام) که غار ثور در آن قرار دارد؛ غاری که پیامبر خدا(ص) در ابتدای سال ۱۴ بعثت و به دنبال تصمیم سخت مشرکین علیه آن حضرت که به توطئه دارالندوه مشهور است، از خانه خویش بیرون آمد تا به سوی یثرب هجرت کند و در گریز از دست مشرکان، سه روز را در این غار پنهان بود و مشرکان در جستجوی آن حضرت تا نزدیکی غار پیش آمدند به گونه‌ای که ابوبکر که در این سفر ایشان را همراهی می‌کرد، می‌گوید صدای پای جستجوگران را می‌شنیدیم، ولی خداوند آنان را باز داشت و نتوانستند به آن حضرت دست یابند. غار ثور، در طول تاریخ به عنوان پناه‌گاه و حافظ جان پیامبر(ص) مورد احترام مسلمانان است و بازدید از آن را، هر چند از دامنه کوه و از راه دور، برای خود مغتنم می‌شمارند. قابل ذکر است که به هنگام خروج شبانه پیامبر(ص) از خانه، امام علی(ع) به جای حضرتش خوابید تا مشرکانی که از بیرون خوابگاه آن حضرت می‌پاییدند و منتظر فرمان هجوم بودند، از رفتن آن حضرت آگاه نشوند و بدین گونه امام جان خویش را در معرض خطر قرار داد تا جان پیامبر را حفظ کند، عملی که در تاریخ به لیلة المبیت شهرت یافته است.
 
۶- جبل الرحمه و عرفات
در ایام حج واجب، حاجیان نیم روزی (نهم ذی حجه از ظهر تا غروب) را در سرزمینی فراخ به نام عرفات که در شرق یا جنوب شرقی مکه واقع است، توقف می‌کنند و آن گاه به سوی مشعر و منا می‌روند تا اعمال خود را پی بگیرند. این عرفات در دامنه کوهی نه چندان بلند به نام جبل الرحمه قرار دارد که زائران در غیر موسم حج برای بهره‌گیری از فضای معنوی این سرزمین سفری به این نقطه می‌کنند و گاه نمازی می‌گزارند. بر اساس برخی از روایات این سرزمین محل بازشناسی آدم و حوا، یا محل شناخت حقیقت یا جای اعتراف گناه کاران به گناه است و به همین سبب چنین نامی گرفته است. به هر روی هر کسی پای در این مکان می‌گذارد، احساس خاصی پیدا می‌کند و گویی به راستی معنویت حاکم آدمی را فرا می‌گیرد و حس بخشودگی در درون انسان تحریک می‌شود، چنان که در روایت آمده است اگر فردی در این جا توبه کند، باید امید به پذیرش آن داشته باشد. پس از عرفات، مشعر و منا قرار دارد که محل تعقل و شعورورزی و نیز قربانی کردن تعلقات دنیایی است. منا، به ویژه، یادآر دل بریدگی ابراهیم از مهم‌ترین تعلق دنیایی، یعنی فرزندش اسماعیل است، آن گاه که به فرمان الهی مأمور به قربانی کردنش شده بود و برای انجام آن شیطان به سراغش آمد، اما او با سنگی شیطان را فراری داد تا دستور خدا را محقق سازد و چه موفق از این آزمون بیرون آمد. حاجیان امروزه به پیروی از آن پیامبر، در منا قربانی می‌کنند و به صورت نمادین بر شیطان سنگ می‌زنند. در غیر موسم حج و در مواقع عمره گزاری، زائران به صورت گذرا از این نقطه‌ها نیز دیدن می‌کنند.
 
۷- قبرستان ابوطالب
در بخش شمال شرقی مسجد الحرام قبرستانی است تاریخی که قدمت آن به پیش از اسلام بازمی‌گردد. این آرامگاه در میان عربان به قبرستان معلاة یا حجون شناخته شده، اما در بین ما به قبرستان ابوطالب؛ چون در این خاموش خانه قبر بزرگ مرد تاریخ اسلام حضرت ابوطالب پدر بزرگوار امام علی(ع) و حامی جدی پیامبر خدا(ص) قرار دارد. بدیهی است که وجود چنین شخصیتی برای شیعه‌ها موجب می‌شود تا برای عرض ادب و ارادت به سوی آن کشانده شوند و دعایی زمزمه کنند. هم چنین در این وادی خاموشان، قبر اجداد رسول خدا، عبدالمطلب و هاشم و نیز همسر ارجمند آن حضرت، خدیجه بزرگ و نیز پسرانش قاسم و طاهر و شاید طیب آرمیده‌اند و گذشته از این، دسته‌ای از دیگر بزرگان از جمله شخصیت‌هایی از ایران در این وادی به خاک سپرده شده‌اند، از این رو مایه احترام و بازدید زائران است. قبرستان ابوطالب در کنار پل حجون قرار دارد، جایی که جمعی از زائران ایرانی در سال ۶۶ توسط سعودیان کشته شدند، بی آن که هیچ تاوانی را در قبال آن پرداخته باشند!
 
۸- مسجد تنعیم
در ورودی مکه از طرف مدینه یا در مرز خروجی شمال مکه و در ده کیلومتری کعبه، مسجدی قرار دارد که حاجیان مکه برای محرم شدن به آن جا می‌روند، چنان که زائران ایرانی برای عمره مجدد به آن مسجد می‌روند و از آن جا احرام بسته و عمره‌ای را از نو به جای می‌آورند. این مسجد که گویی به اعتبار نام درختی که در آن جا بود، چنین نام گرفت و به نام مسجد عایشه نیز شناخته می‌شود، از مساجد زیبای مکه است و روزانه جمعیت زیادی از زائران را در خود جای می‌دهد. در قدیم مسجدی به نام امام علی(ع) نیز در این مکان وجود داشت که امروزه اثری از آن نیست.
 
مکه هم چون مدینه، پر از تاریخ و خاطره است و نقطه نقطه این سرزمین یادآور سختی‌های و شادمانی‌های بزرگ مردان و بزرگ زنانی از تاریخ بشر، خصوصا در دوره اسلامی است و هر کس به این دیار پای می‌نهد کافی است اندکی به اطراف خود بنگرد و گوش جانش را با همهمه ملکوتیان همراه سازد، آ نگاه چیزهایی می‌شنود و می‌بیند که ئر هیچ نقطه دیگر دیده نمی‌شود، به همین جهت است که یک رکعت نماز در این سرزمین با هزاران رکعت در جای دیگر برابری می‌کند. امید آن که با شعور و معرفت به این دیار وارد شویم.