ماه خونین در آسمان ایران

شامگاه یکشنبه و بامداد دوشنبه (۱۶ و ۱۷ شهریور) در بخش های گسترده ای از ایران ماه خونین در آسمان خودنمایی کرد که نه تنها برای مشتاقان علم نجوم بلکه برای عموم هموطنان رخدادی جذاب بود.

به گزارش ایرنا، خبرنگارانی که شامگاه یکشنبه – ۱۶ شهریور – در رصدخانه خیام سازمان فضایی کشور جمع شده بودند، پدیده خسوف یا ماه گرفتگی که مهمترین و طولانی ترین ماه گرفتگی اخیر در آسمان ایران بود را در گستره ایران مشاهده کردند.

این پدیده زمانی رخ داد میلیاردها انسان در جهان چشم به آسمان دوخته بودند تا اینکه که خورشید، زمین و ماه در یک راستا قرار گرفتند. در برخی موارد، به دلیل پراکندگی نور خورشید در جو زمین و عبور تنها طیف‌های قرمز نور از آن، ماه به رنگ سرخ دیده شد که به آن «ماه خونین» می‌گویند. ماه‌گرفتگی‌ها، به‌ویژه خسوف‌ طولانی‌مدت شهریور ماه، فرصتی استثنایی برای علاقه‌مندان به فضا، نجوم و آسمان شب فراهم کرد تا این رویداد طبیعی را با جزئیات کامل بدون نیاز به تلسکوپ یا فیلترهای خاص رصد کنند و در طول تاریخ، ماه سرخ در بسیاری از فرهنگ‌ها نشانه‌ای از تغییرات بزرگ یا رویدادهای مهم تاریخ بوده است.

خسوف چیست؟

خسوف زمانی اتفاق می‌افتد که ماه در سایه زمین قرار می‌گیرد. ماه گرفتگی یا خسوف یکی از پدیده های طبیعی است که زمانی که ماه بدر و در حال عبور از بخشی از سایه زمین باشد، اتفاق می افتد. سایه زمین متشکل از دو قسمت مخروطی شکل می باشد که یکی در داخل دیگری قرار دارد.

بخش خارجی یا نیم سایه ای منطقه ای است که زمین مانع از رسیدن تنها قسمتی از پرتوهای خورشید به ماه می شود و بخش درونی یا قسمت سایه، منطقه ای است که زمین تمام پرتوهایی که از خورشید به ماه می رسد را مسدود می کند و مانع از رسیدن آنها به ماه می شود. سایه زمین مخروطی با قاعده مقطع زمین و طول یک میلیون و ۳۸۰ هزار کیلومتر است. بر اثر تغییر فاصله زمین از خورشید طول این سایه تا حدود ۴۰ هزار کیلومتر نسبت به مبدا متوسط تغییر می کند. اگر ماه وارد مخروط سایه زمین شود، خسوف اتفاق می افتد.

برای وقوع خسوف و ماه گرفتگی باید این دو شرط مهم هم زمان با یکدیگر اتفاق افتند: اول اینکه ماه در حالت بدر باشد و زمین بین ماه و خورشید در یک راستا و امتداد قرار گیرد و دیگر اینکه ماه در حرکت مداریش به دور زمین در یکی از گره ها و یا در نزدیکی آن قرار داشته باشد. یکی از گره ها رأس (گره شمالی) است و دیگری گره ذنب (گره جنوبی) است. خط واصل این دو نقطه را خط عقده ها یا خط گره ها می نامند.

سه نوع متفاوت از ماه گرفتگی وجود دارد که بر اساس طریقه قرار گیری زمین، ماه و خورشید تعریف می شود که شامل خسوف نیم سایه ای که ۳۵ درصد از ماه گرفتگی ها از نوع نیم سایه ای است که در آن ماه از قسمت نیم سایه زمین عبور می کند. در این نوع خسوف تغییر نور سطح ماه بسیار کم بوده و با کمک تلسکوپ می توان آن را مشاهده کرد.

خسوف جزیی است که ۳۰ درصد ماه گرفتگی ها جزئی می باشد که در آن بخشی از ماه از سایه زمین عبور می کند و این قسمت ها تاریک می شوند. این نوع ماه گرفتگی با چشم و بدون استفاده از ابزار اپتیکی قابل مشاهده است و دیگری خسوف کلی است که ۳۵ درصد ماه گرفتگی ها از این نوع بوده و در آن تمام ماه از داخل سایه زمین عبور می کند و ماه کاملا در تاریکی فرو می رود. این پدیده به دلیل رنگ های گوناگون و متغیری ماه بسیار مورد توجه و پر اهمیت است.

قطر مخروط سایه زمین در نقطه ای که ماه از آن می گذرد، در حدود ۹٬۲۰۰ کیلومتر است بنابراین مدت زمان ماه گرفتگی نسبتا زیاد است. قطر ماه در حدود ۳،۵۰۰ کیلومتر و سرعت متوسط آن ۳،۲۰۰ کیلومتر در ساعت است، چنانچه ماه مخروط سایه زمین را بطور مرکزی قطع کند، ماه گرفتگی دو ساعت خواهد بود. هنگام خسوف کامل ماه کاملا مرئی است و سایه زمین ماه را کاملا تاریک نمی کند اما ماه مانند شب های قبل درخشان نیست و رنگ سرخ بی فروغی دارد.

علت دیده شدن ماه و رنگ سرخ آن، پرتوهای خورشید است که در مسیرشان به سمت ماه از جو زمین عبور می کنند. جو زمین مانند فیلتر عمل کرده و اجزای آبی و بنفش نور آفتاب را پراکنده کرده و مابقی نور که به رنگ قرمز پررنگ و یا نارنجی است قرص ماه را اندکی روشن می کنند.

خسوف ها به ترتیب و در دنباله هایی شامل ۴۸ یا ۴۹ خسوف روی داده و حدود ۸۶۵ سال طول می کشند. فاصله زمانی بین دو خسوف متوالی در یک دنباله ..۳۳/۶،۵۸۵ روز است.

برای آنکه خسوفی تکرار گردد، ماه باید در حالت بدر باشد که این اتفاق هر ۵۳۰۵۹/۲۹ روز یکبار روی می دهد و خورشید باید در همان مکان قبلی نسبت به گره ها باشد، و این هر ۶۲۰۱/۳۴۶ روز تکرار می گردد.

تعداد خورشید گرفتگی در هر سال بیشتر از ماه گرفتگی است اما به دلیل مشاهده نمودن ماه گرفتگی به نظر می رسد که تعداد گرفتگی های ماه بیشتر از خورشید گرفتگی باشد. رصد ماه گرفتگی برخلاف خورشید گرفتگی کاملا بی خطر است و برای رصد آن به هیچ فیلتر محافظی نیاز ندارید.

ماه گرفتگی شامگاه یکشنبه، خونین بود

همانگونه که گفته شد، در یک خسوف عادی، ماه به‌طور کامل در بخش تاریک سایه زمین (umbra) فرو می‌رود. اما در این زمان به‌جای ناپدید شدن، به رنگ سرخ یا نارنجی درمی‌آید و دلیلش این است که نور خورشید از جو زمین عبور می‌کند و به سطح ماه می‌رسد. جو زمین مانند یک فیلتر عمل می‌کند و نورهای با طول موج کوتاه (مثل آبی) را پراکنده می‌کند، اما نور قرمز با طول موج بلندتر می‌تواند از این فیلتر عبور کند. این پدیده باعث می‌شود ماه در اوج گرفتگی به رنگ سرخ خیره‌کننده‌ای دیده شد، به همین دلیل به آن «ماه خونین» می‌گویند.

ماه گرفتگی شامگاه یکشنبه و بامداد دوشنبه، کاملترین ماه گرفتگی در ایران بعد از ۷ سال بوده که به عنوان طولانی ترین خسوف قرن محسوب می شود.

زمان دقیق وقوع ماه گرفتگی شامل مرحله ورود ماه به نیم‌سایه از ساعت ۱۸:۵۸ که این پدیده قابل روئیت نبود و انگار بخشی از نور ماه فیلتر شده و نور کمتری رسید، اما آغاز گرفت جزئی ساعت ۱۹:۵۷ زمانی که قرص ماه به تدریج وارد سایه زمین شده و شروع به تاریک شدن کرد. ساعت ۲۱ خسوف کامل آغاز و ماه کاملاً در سایه زمین فرو رفت و در این مرحله رنگ ماه به سرخی گرایید و در ساعت ۲۱:۴۱ دقیقه و ۴۶ ثانیه به اوج کامل رسید و در این زمان ماه بطور کامل به رنگ قرمز درآمد. همچنین ساعت ۲۲:۲۳ پایان خسوف کامل و ساعت ۲۳:۲۷ پایان مرحله جزئی صورت گرفت.

خروج کامل از نیم‌سایه نیز در ساعت ۰۰:۲۵ بامداد روز دوشنبه ۱۷ شهریور انجام شد و با این حساب کامل ترین خسوف قرن به پایان رسید.

با این حساب مدت زمان کل ماه‌گرفتگی کامل حدود ۸۳ دقیقه یعنی سه ساعت و ۲۸ دقیقه بود که این مدت تقریباً ۲۰ دقیقه کوتاه‌تر از ماه‌گرفتگی طولانی سال ۱۳۹۷ است. دلیل این تفاوت آن است که در این رویداد، ماه از مرکز سایه زمین عبور نکرد و مسیر آن کمی متمایل به بخش جانبی سایه قرار داشت.

باید گفت که ویژگی جالب این ماه‌گرفتگی این بود که پیش از شروع آن، به تازگی غروب شده بود و نور ماه زیادی در آسمان وجود داشت، به‌طوری که در مناطق خارج از شهر نوار راه شیری، ستارگان فراوانی قابل مشاهده نبودند. اما با شروع ماه‌گرفتگی کامل در ساعت ۲۱، نور ماه کاهش یافته و در مناطق تاریک و دور از آلودگی نوری، نوار راه شیری و صدها هزار ستاره به وضوح دیده شدند.

این ماه گرفتگی فرصتی بی‌نظیر برای افراد و پژوهشگرانی ایجاد کرد که شاهد ماه گرفتگی کامل باشند که بتوانند ستارگان و نوار راه شیری ببینند، لذت ببرند و به کاوش بپردازند.

این ماه گرفتگی آنقدر قوی و مشهود بود که حتی در شهرهایی که آلودگی نوری زیاد و ذرات معلق در آسمان شب منعکس می شد، با چشم غیرمسلح، به راحتی قابل مشاهده بود.

مشاهده گردی سایه زمین روی قرص ماه در مراحل مختلف ماه‌گرفتگی، یکی از شواهد علمی و مهم کروی بودن زمین است، این موضوع از ۲۷۰۰ سال پیش توسط بابلی‌ها شناخته شده و یکی از شواهد علمی شکل کروی زمین محسوب می‌شود.