پشت پرده تلاش ایران برای راه‌اندازی مسیرهای تجاری جدید با چین
«چرخش به سوی آسیا این امکان را برای تهران فراهم می‌کند که فشار اقتصادی غرب را کاهش داده و هم‌زمان، تأثیر احتمالی بسته شدن تنگه هرمز را به حداقل برساند.»
به گزارش عصر خبر، «در میان حملات اسرائیل و ایالات متحده، ایران مسیر تجاری جدیدی از قاره آسیا به چین رونمایی کرده که در راستای یکی از اصول کلیدی سیاست خارجی این کشور است: قرار دادن ایران در مرکز ارتباطات در حال تغییر و گسترش اوراسیا.»
بنا بر گزارش ایرنا، موسسه Stimson Center با این مقدمه نوشت: به طور سنتی، خلیج فارس نقش حیاتی در تجارت ایران داشته است. اما تلاش‌های اخیر برای توسعه مسیرهای زمینی به آسیای مرکزی، با هدف تنوع‌بخشی به روابط تجاری و تقویت همکاری با منطقه‌ای در حال رشد اقتصادی صورت گرفته است.
این مسیرهای زمینی روز به روز اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند، زیرا منطقه خود را به عنوان یکی از محورهای اصلی تجارت بین قاره‌ای تعریف می‌کند؛ هم میان روسیه و افغانستان و هم بین چین و اتحادیه اروپا. قدرت‌های بزرگ بین‌المللی، نشست‌های جداگانه‌ای با پنج کشور آسیای مرکزی برگزار کرده‌اند و به دنبال فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری در این منطقه هستند. اگرچه آسیای مرکزی در گذشته کانون تمرکز سیاست خارجی ایران نبود، ولی با توجه به پتانسیل فزاینده اقتصادی و ترانزیتی آن، ممکن است این روند در حال تغییر باشد.
ایران گام‌های مهمی برای بهبود روابط با ترکمنستان و تاجیکستان برداشته و همچنین روابط خود با ازبکستان را گسترش داده است. در ژوئن، ایران و ترکمنستان یادداشت تفاهمی برای تقویت هماهنگی در حوزه حمل‌ونقل و لجستیک امضا کردند. در ماه مه، دو کشور بر سر نقشه راه همکاری جامع در دو سال آینده توافق کردند که تمرکز اصلی آن همکاری در زمینه حمل‌ونقل بود.
در ژانویه، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران به تاجیکستان سفر کرد و روند منفی در روابط با این کشور فارسی‌زبان را که از دهه ۱۹۹۰ ادامه داشت، معکوس کرد. دو طرف ۲۲ یادداشت تفاهم در زمینه‌های زیرساخت، تجارت و مسائل دیگر امضا کردند و بهبود روابط را «راهبردی» توصیف کردند.
تاجیکستان که کشوری محصور در خشکی است، به دنبال دسترسی بهتر به بازارهای بزرگ‌تر بوده و بنادر چابهار و بندرعباس ایران را برای این منظور مناسب می‌داند. تاجیکستان همچنین به تمایل هند برای اتصال به آسیای مرکزی از طریق چابهار واکنش نشان می‌دهد. در نشست تجاری ایران و تاجیکستان در دوشنبه در ژانویه، ۱۳ سند همکاری دوجانبه در حوزه زیرساخت و تجارت به امضا رسید. در ژوئن نیز مقامات دو کشور بار دیگر برای بحث درباره تجارت دیدار کردند.
پشت پرده تلاش ایران برای راه‌اندازی مسیرهای تجاری جدید با چین
اما نگاه ایران فقط به آسیای مرکزی نیست؛ بلکه به چین نیز معطوف شده است. در ۱۲ مه، نشستی در تهران میان مقام‌های ارشد راه‌آهن از ایران، چین، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان و ترکیه برگزار شد تا توسعه شبکه ریلی بین‌قاره‌ای مورد بررسی قرار گیرد. در ۲۵ مه، یک قطار باری از شی‌آن چین، حامل پنل‌های خورشیدی، به بندر خشک آپرین رسید که آغاز رسمی اتصال ریلی مستقیم میان ایران و چین را رقم زد. این مسیر از غرب چین، از طریق قزاقستان و ترکمنستان، به ایران می‌رسد.
ایران از گسترش ارتباطات آسیای مرکزی با چین بهره‌برداری می‌کند. برای مثال، در اواخر سال ۲۰۲۳، قزاقستان خط ریلی آیاگوز–تاچنگ را رونمایی کرد که سومین گذرگاه مرزی ریلی این کشور با چین است. همچنین پروژه قدیمی خط ریلی چین–قرقیزستان–ازبکستان که سال‌ها متوقف شده بود، اکنون در سمت چینی پیشرفت قابل توجهی داشته است.
ایران همچنین بر شاخه شرقی کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال–جنوب (INSTC) تمرکز دارد، مسیری که از بنادر روسیه در دریای خزر و بالتیک به خلیج فارس و هند می‌رسد. شاخه غربی آن از آذربایجان می‌گذرد. شاخه شرقی از طریق ایران به افغانستان می‌رسد؛ کشوری که دولت آن تحت کنترل طالبان اخیراً از سوی روسیه به رسمیت شناخته شده؛ روسیه اولین کشوری بود که پس از خروج آمریکا از افغانستان در سال ۲۰۲۱، طالبان را به رسمیت شناخت.
برای ایران، مسیرهای شمالی و شمال‌شرقی به کاهش تأثیر تحریم‌ها از طریق تنوع در روابط تجاری کمک می‌کنند.
چرخش به سوی آسیا این امکان را به تهران می‌دهد که فشار اقتصادی غرب را کاهش داده و در صورت بسته شدن احتمالی تنگه هرمز که ایران در واکنش به حملات آمریکا و اسرائیل به آن تهدید کرده اثر آن را به حداقل برساند. ایران به‌طور سنتی از طریق خلیج فارس به چین نفت صادر می‌کرد، نقطه حیاتی برای اقتصاد این کشور، اما اتصال ریلی با چین، مسیر جایگزینی برای صادرات نفت و تجارت کلی با این کشور فراهم می‌کند. این مسیر جدید زمان حمل‌ونقل را از ۳۰ تا ۴۰ روز دریایی به حدود ۱۵ روز زمینی کاهش می‌دهد. بندر خشک آپرین که ترمینالی داخلی متصل به راه‌آهن و جاده به بنادر اصلی است امکان ارتباط بهتر با سایر نقاط ایران را فراهم می‌کند.
از سوی دیگر، چین نیز به دنبال دور زدن تنگه مالاکا است؛ گذرگاه آبی که اقیانوس هند را به اقیانوس آرام متصل می‌کند. تاکنون تمرکز چین بیشتر بر مسیر اوراسیای شمالی بوده که عمدتاً از روسیه می‌گذرد. اما از فوریه ۲۰۲۲، پس از آغاز تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین، چین همچنین از کریدور میانی استفاده کرده که از سین‌کیانگ تا دریای سیاه، از طریق دریای خزر و قفقاز جنوبی امتداد دارد. با دسترسی بهتر به ایران که در سال ۲۰۱۹ به طرح کمربند و جاده چین (BRI) پیوست، چین قصد دارد با ابتکارات روسی و غربی مانند INSTC یا کریدور هند–خاورمیانه–اروپا (IMEC) که به دنبال اتصال هند به اروپا از طریق عربستان سعودی و اسرائیل است، رقابت کند. چین همچنین می‌خواهد تلاش‌های هند برای اتصال به آسیای مرکزی و افغانستان از طریق ایران را خنثی کند.
برای چین، کریدور ریلی نوظهور چین–ایران از طریق آسیای مرکزی بخشی از راهبرد گسترده‌تر این کشور برای گسترش به غرب است و شامل مسیر چین–قزاقستان–ازبکستان–ترکمنستان–ایران–ترکیه/اتحادیه اروپا می‌شود. چین در پی تنوع‌بخشی به روابط تجاری خود است تا از وابستگی به یک مسیر خاص جلوگیری کند.
تجربه پکن از اینکه تحریم‌های غربی باعث ناپایداری مسیر روسیه شده، درس مهمی درباره ضرورت ایجاد کریدورهای جایگزین به آن داده است. همچنین، وضعیت امنیتی ضعیف در پاکستان که اغلب به سرمایه‌گذاری‌های چینی آسیب زده، چین را به یافتن مسیرهای جدید ترغیب کرده است
