۱۰۰ ساختمان پرجمعیت و ۲۴۵ سایت مهم تهران در خطر «زلزله بزرگ»
یکی از اقدامات ضروری به منظور کاهش خطر گسیختگی مستقیم ناشی از زمین‌لرزه در جهان، وضع قوانین حریم گسل و قانونمند کردن توسعه ساخت‌وساز شهری در مجاورت گسل‌های فعال است.
حدود ۱۰ درصد از نقشه تهران در حریم گسل‌های اصلی قرار دارد که بخش قابل‌توجهی از این «پهنه تحت خطر تخریب گسترده با زلزله بزرگ» در شمال شهر است. از سال ۹۹ با تصویب شورای عالی شهرسازی، برج‌سازی در اطراف گسل‌های اصلی ممنوع و برای سایر ساخت‌وساز‌ها «حد تراکم» تعیین شد. یک مطالعه رسمی اما، ۶۵ درصد ساختمان‌های منطقه یک را «بحرانی» به لحاظ «شدت خسارت در زلزله» اعلام می‌کند. این مطالعه، «جذابیت درآمد فروش تراکم» در این سال‌ها را عامل «ساخت فاجعه برای پایتخت» می‌داند.
به گزارش دنیای اقتصاد، نقشه جدید از محدوده گسل‌های اصلی تهران، مناطق مستعد گسیختگی ناشی از وقوع زمین لرزه‌های بزرگ مقیاس را نشان می‌دهد و در عین حال از فاجعه مخفی در تراکم فروشی پرده برداری می‌کند.
بازوی پژوهشی مجلس شورای اسلامی در یک گزارش رسمی، با اعلام اینکه هم اکنون دست کم ۱۰۰ ساختمان پرجمعیت و ۲۴۵ سایت مهم پایتخت در خطر «زلزله بزرگ» قرار دارند، چهار توصیه برای «نجات تهران از تخریب بزرگ» مطرح می‌کند. مرکز پژوهش‌های مجلس همچنین در این گزارش از دولت درخواست می‌کند تا با محدود کردن فعالیت‌های کمیسیون ماده ۵ و ماده ۱۰۰ شهرداری، از تغییر کاربری‌های خطرناک و بارگذاری‌های متراکم و طبقاتی (ورای ظرفیت تجمعی امداد و نجات و تردد در شبکه ارتباطی پیرامون) جلوگیری شود.
در حالی که از سال‌های گذشته ضوابط و مقررات محدود کننده و تعیین کننده ضوابط ساخت‌وساز روی حریم گسل‌ها تدوین، تصویب و ابلاغ شده است، به تازگی مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «ملاحظات ساخت‌وساز در حریم گسل»، نقشه جدیدی از محدوده گسل‌های اصلی تهران منتشر کرده است. دراین گزارش، با بیان اینکه سازه‌های واقع در حریم گسل، بیشترین آسیب را در زمان وقوع زمین لرزه‌های مخرب دارند، چهار توصیه مهم در ارتباط با کاهش ریسک لرزه‌ای از ناحیه ساخت‌وساز مطرح شده است.
تب رسیدگی به خطر زلزله بزرگ از سال‌های قبل، بین مسوولان و مدیران شهری پایتخت بعد از وقوع چند زمین لرزه در مناطق مختلف، آن‌ها را به فکر زلزله احتمالی با مقیاس بالاتر از ۶ و ۷ ریشتر در تهران فرو برد. در حالی که در سال‌ها و دهه‌های قبل، آیین نامه ۲۸۰۰ به عنوان ضوابط ایمنی ساختمان‌ها در برابر زلزله در قالب مجموعه قوانین سازه‌ای برای طراحی لرزه‌ای سازه در برابر زلزله طراحی شده بود و در دوره‌های مختلف از جمله اوایل دهه ۹۰ مورد بازنگری قرار گرفت، در اواخر دهه ۹۰ نیز دستورالعمل ساخت‌وساز روی پهنه‌های گسلی از سوی شورای‌عالی شهرسازی و معماری تصویب و ابلاغ شد.
در آیین‌نامه ۲۸۰۰، سازنده‌ها و شهرداری‌ها موظف شدند «طراحی ساختمان از نقشه‌های معماری تا دیوار‌ها و به‌خصوص تراکم ساختمان» را متناسب با وضعیت لرزه‌ای محله و شهر انجام دهند و در دستورالعمل ساخت‌وساز روی پهنه‌های گسلی نیز مقررات ساخت‌وساز متناسب با وضعیت لرزه خیزی شهرها، شرایط گسل ها، استعداد تخریب و… تعیین شد. در قالب این دستورالعمل، ضمن آنکه تمام ضوابط و مقررات استاندارد یا آیین نامه ۲۸۰۰ مطابق با آخرین ویرایش آن باید در ساخت‌وساز‌ها رعایت شود، در عین حال مقررات محدودکننده و ممنوع کننده برای ساخت انواع ساختمان‌ها در حریم گسل‌ها تعیین شد.
از آن جمله ساخت ساختمان‌های حساس و مهم مانند انبار نفت، پمپ بنزین، آتش نشانی، بیمارستان، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، شهرداری ها، مدارس، مساجد، برج ها، پل و راه‌های ارتباطی و… روی زمین‌های واقع بر محدوده‌های گسلی ممنوع شد؛ همچنین ضوابط محدود کننده مانند حداکثر تراکم مجاز ۶ طبقه، در مناطق واقع در حریم گسل‌های اصلی اعمال شد. با این حال از سال‌های قبل ساختمان‌های زیادی از جمله ساختمان‌های حساس، در این حریم‌های گسلی اصلی ساخته شده و همچنین برج‌های با ارتفاع بیش از ۱۲ طبقه و حتی بیش از ۲۰ طبقه نیز به فراوانی در این محدوده‌ها احداث شده اند.
تهدید ساختمان‌ها در حریم گسل
در گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس ضمن اشاره به تهدید ساختمان‌های واقع در حریم گسل، اعلام شده است: سازه‌های واقع در حریم گسل‌ها به‌خصوص گسل‌های اصلی، هنگام فعالیت لرزه‌ای «دچار بیشترین آسیب (خرابی) و تلفات انسانی» می‌شود؛ حریم گسل‌ها زون‌هایی هستند که هنگام زلزله، زمین واقع در همان محل، دچار گسیختگی و جابه‌جایی می‌شود. آن طور که در این گزارش آمده است در حال حاضر بسیاری از شهر‌های ایران در حاشیه یا بر روی گسل‌های فعال بنا شده‌اند؛ ازآنجا که بیشترین آسیب و خسارات ناشی از زلزله به بنا‌ها و تاسیسات واقع در مجاورت گسل وارد می‌شود، بنابراین تدقیق حریم گسل، رعایت فاصله سازه‌ها از گسل و حصول ایمنی ساخت وساز‌ها در پهنه‌های مزبور بسیار حائز اهمیت است و به این ترتیب می‌توان از شدت خسارات جانی و مالی ناشی از زلزله کاست.
یکی از اقدامات ضروری به منظور کاهش خطر گسیختگی مستقیم ناشی از زمین‌لرزه در جهان، وضع قوانین حریم گسل و قانونمند کردن توسعه ساخت‌وساز شهری در مجاورت گسل‌های فعال است. اما در حال حاضر، مقررات حریم گسل در شهر‌های جدید و همچنین بخش‌های در حال توسعه در مجاورت کلان‌شهر‌ها در کشور به درستی رعایت نمی‌شود و روند ساخت‌وساز و گسترش شهرها و شهرک‌های جدید در پهنه‌های گسلی هرساله رو به افزایش است.
از آن جمله در داخل شهر جدید پردیس، خطر گسیختگی سطحی ناشی از گسل‌های فعال پردیس، هسا و فردوس و برخی گسل‌های دیگر این شهر را تهدید می‌کند که در این بین گسل پردیس به طول ۳۰ کیلومتر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بستر شهر پردیس بر اساس نتایج مطالعات انجام‌شده، بستر مناسبی برای ساخت‌وساز نیست و دستکاری دامنه‌ها سبب ناپایداری شیب در برخی قسمت‌های شهر به‌ویژه در نیمه شمالی شده است که ایجاد ترک‌های قائم در ساختمان‌های مسکونی و بستر پارک مشاهیر، از شواهد این مساله است.
۶۸ درصد شهرها در حریم گسل
بر اساس آمار سال ۱۳۸۱، تقریبا ۶۸درصد شهر‌های کشور در حریم یک تا ۳۰ کیلومتری گسل‌ها قرار دارند و تنها ۶.۳درصد سکونتگاه‌های شهری ایران در فواصل بیش از ۵۰ کیلومتری گسل‌ها واقع شده اند. مشاهدات زلزله ترکیه در بهمن ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که بیشترین خسارات به شهر‌های واقع بر گسل‌های فعال (آناتولی شرقی) و اطراف آن وارد شده است. در گزارش مرکز پژوهش‌ها تاکید شده است که در ایران بنابر تجربیات گذشته، وسعت خرابی در کلان‌شهر‌های واقع بر گسل‌های فعال ازجمله تبریز، مشهد، اهواز و به‌ویژه تهران به دلیل تمرکز جمعیتی و وجود ساختمان‌های مرتفع بسیار متعدد، در صورت وقوع زمین‌لرزه‌های با بزرگای بیش از ۷ ریشتر بسیار وسیع و فاجعه‌آفرین خواهد بود.
تصویر «شدت خطر» در تهران
اطلاعات اعلام‌شده در این گزارش حاکی است هم اکنون، ۱۰ منطقه تهران شامل مناطق ۱ تا ۵ و مناطق ۱۳ و ۱۵ و ۱۹ و ۲۰ و ۲۲ روی گسل اصلی قرار دارد. همچنین ۶۵درصد ساختمان‌های منطقه یک تهران در «وضعیت بحران» ناشی از قرار گرفتن در حریم گسل اصلی قرار دارد.
از سوی دیگر، ۲۴۵ سایت مهم و حساس در ۱۸ گروه و حدود ۳۲ هکتار بافت فرسوده در محدوده حریم گسل‌های شهر تهران قرار دارد. سایت‌های مهمی از جمله ۶۶ برج، ۳۶ مدرسه، ۲۵ مسجد، ۲۳ پل و راه ارتباطی، ۲۲ مرکز تجمع، ۱۵ بیمارستان و مرکز درمانی، ۹ شهرداری و مراکز وابسته به آن، ۹ دانشگاه و مرکز آموزش عالی، ۹ ایستگاه برق فشار قوی، ۸ مخزن آب، ۴ موزه، ۴ ساختمان مربوط به قوه قضائیه، ۳ آتش نشانی، ۲ ساختمان متعلق به وزارت امور خارجه، ۲ پمپ بنزین، یک ساختمان متعلق به وزارت نفت و یک انبار نفت و همچنین ۶ ساختمان مهم دیگر در حریم گسل‌های شهر تهران ساخته شده‌اند.
همچنین بر اساس آمار‌ها حدود ۱۲ هزار ساختمان در تهران باید از نظر مقاومت و رفع خطر مورد بررسی و اقدام فوری قرار بگیرند. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر به‌رغم اینکه مطابق با آیین نامه ۲۸۰۰ اثرات گسل باید در طراحی ساختمان‌ها در پهنه‌های گسلی لحاظ شود، تفاوتی در طراحی این ساختمان‌ها اعمال نمی‌شود. دستورالعمل ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی نیز از این مساله مستثنی نیست؛ در حال حاضر با وجود در نظر گرفتن عرض زیاد پهنه‌های گسلی در جهت اطمینان، ساخت ساختمان‌های تا ۱۲ طبقه در این پهنه‌ها مجاز است و محدوده ممنوعیت ساخت در هر طرف گسل تنها ۵ متر است.
به گفته برخی از متخصصان به نظر می‌رسد این دستورالعمل از نظر بهبود ایمنی تاثیرگذاری مطلوب را نداشته باشد. در این مطالعه رسمی عوامل موثر در تشدید خطر تخریب تهران بر اساس وقوع زمین لرزه‌های با بزرگای بیش از ۶ و ۷ ریشتر نیز تشریح شده است. جذابیت درآمدی فروش تراکم و تصمیم‌گیری در کمیسیون ماده ۵ به صورت توسعه شتابزده ساختمان‌ها در حریم گسل ها، باعث شرایط بغرنج لرزه‌ای تهران شده است.
نسخه نجات پایتخت
در این مطالعه چهار راهکار مهم به عنوان نسخه نجات تهران در صورت وقوع زمین لرزه بزرگ احتمالی توصیه شده است. تغییر کاربری فوری ساختمان‌های مهم و حساس در حریم گسل‌های اصلی تهران به «فضای سبز» اولین راهکار پیشنهاد‌شده در این زمینه است. به طور کلی باید از توسعه شهری در مناطق پرخطر جلوگیری به عمل آمده و این مناطق به کاربری‌های فضای سبز تبدیل شوند. همچنین محدودسازی فعالیت کمیسیون ماده ۵ شهر تهران، بازنگری در طرح تفصیلی تهران و اعمال قانون «بیمه اجباری ساختمان ها» از دیگر توصیه‌های درج شده در این گزارش است.
